بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله، به بررسی »تحلیل محتوای« کتاب بخوانیم در پایه های مختلف دوره ابتدایی از بعد تقویت »سرمایه اجتماعی« می پردازد. از روش تحلیل محتوا به عنوان یکی از روش های توصیفی تحقیق در علوم انسانی، استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش،کلّیه کتاب های بخوانیم دوره ابتدایی است که متون درسی آن به عنوان نمونه مورد بررسی قرارگرفته است.
ابزار مورد استفاده در این مقاله چک لیست محقق ساخته می باشد. اعتماد عمومی و نهادی، مشارکت رسمی و غیررسمی، هنجار های معامله متقابل به عنوان شاخص های سرمایه اجتماعی در نظر گرفته شده است. یافته های این پژوهش پس ازتحلیل محتوا حاکی از آن است که در میزان به کارگیری شاخص های سرمایه اجتماعی تفاوت معنی داری در پایه های مختلف وجود دارد.
همچنین از شاخص اعتماد نهادی، مشارکت رسمی و هنجارهای متقابل به میزان کمی در کتاب های دروهی ابتدایی بهره گرفته شده است. در مجموع کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی از لحاظ تقویت اعتماد عمومی و ایجاد آشنایی با نحوه مشارکت غیررسمی، در حد خوبی قرار دارد، اما در زمینه ی تقویت اعتماد نهادی نیز ایجاد نگرش مثبت نسبت به نهاد های مختلف اجتماعی و ایجاد آشنایی با نحوه مشارکت رسمی یعنی همکاری و مشارکت درسازمان ها، ادارات و ... درحد پایینی قرار دارد.
مقدمه
سرمایه اجتماعی، شبکه ها و فرصت هایی برای بسیج منابع به منظور حل بسیاری از مشکلات سیاسی و اجتماعی و راهی برای تقویت همکاری بین افراد یک جامعه است. طی چند دهه ی گذشته، فرسایش شدیدی در سرمایه اجتماعی کودکان و نوجوانان، هم در درون خانواده، و هم بیرون از آن، روی داده است. تحصیلات به عنوان یکی ازمنابع »سرمایه اجتماعی« نقش موثری در ایجاد هنجارهای اجتماعی؛ یعنی عناصر ذهنی و شناختی سرمایه اجتماعی و عناصر رفتاری دارد. در کشور ما نیز سرمایه اجتماعی با بالا رفتن سطح تحصیلات کاهش می یابد
کلمن« اولین محققی بود که به بررسی تجربی مفهوم سرمایه اجتماعی و عملیاتی کردن آن و نیز بررسی تاثیر نبود »سرمایه اجتماعی« برعملکرد دانش آموزان و ترک تحصیل آنان پرداخته است. دانش آموزان در زندگی اجتماعی خود، بازیکنان زمینه ی آموزش هستند. آنها کنشگرانی هستند که باید در مراحل گوناگون، از انتخاب مدرسه ای که، در آن درس می خوانند تا رشته ای که انتخاب می کنند و دانشگاهی که برمی گزینند، اخذ تصمیم کنند. لذا متونی را که درروند آموزش مورد مطالعه قرار می دهند نقش موثری در شناسایی منابع و شاخص های سرمایه اجتماعی خواهد داشت.
آموزش هنجارها و ارزش ها در سیستم آموزشی هر کشوری از پایین ترین سطح آموزش آن کشور آغاز می شود، این هنجار ها در غالب متون آموزشی، اشعار، مثل ها و... ارائه می گردد. با تغییر کتاب بخوانیم از سال «1382» و تاکید بر آموزش »دانش آموز محور«، بررسی این ماده درسی به عنوان یکی از منابع آموزش هنجارها، لازم و ضروری می نماید .
شایان ذکر است طبق بررسی های به عمل آمده تاکنون تحقیقات چندانی در این رابطه صورت نپذیرفته است. لذا مقاله حاضر در صدد تحلیل محتوای کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی از بعد تقویت »سرمایه اجتماعی« است و به توصیف میزان تقویت شاخص های »سرمایه اجتماعی« یعنی - اعتمادعمومی، اعتماد نهادی، شبکه های مشارکت مدنی رسمی، شبکه های مشارکت مدنی غیررسمی و هنجارهای معامله متقابل - از طریق متون کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی پرداخته است.
بیان مساله
امروزه آموزش و پرورش یکی از مناسب ترین راه های دستیابی به سرمایه اجتماعی محسوب می شود. این نهاد، به عنوان یکی از نهاد های تاثیرگذار در ایجاد تغییر رفتار افراد جامعه نقش مهمی را بر عهده دارد. در نظام آموزش و پرورش ما نیز محتوای مطالب آموزشی یکی از اساسی ترین منابع و مراجع یادگیری هنجارها و ارزش ها در دانش آموزان محسوب می گردد. در دو دهه ی گذشته در کنار مباحث مربوط به سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی، بحث تازه ای با عنوان »سرمایه اجتماعی« ظهور یافته است.
این نوع سرمایه، هنگامی محقق می شود که روابط میان افراد به شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل کند اگر سرمایه فیزیکی کاملا ملموس و به صورت مادی قابل مشاهده است و سرمایه انسانی در مهارت ها و دانشی که فرد کسب می کند متجلی می شود، سرمایه اجتماعی در روابط میان افراد تجسم می یابد یعنی گروهی که اعضایش قابلیت همکاری و اعتماد بیشتری دارند،کارهای بسیار فراوان تری نسبت به گروهی که فاقد آن می باشند، انجام می دهند
سرمایه اجتماعی معمولا در سطوح خرد، میانی و کلان تعریف های متفاوتی دارد و شاخص های عملیاتی کردن آن نیز براساس همین تعریف های متفاوت، از تنوع فراوانی برخوردار است. در این تحقیق منظور از »سرمایه اجتماعی«، سرمایه و منابعی است که افراد و گروه ها با تاکید بر نقش شبکه ها و هنجار های مدنی از طریق پیوند با یگدیگر و نوع ارتباطات می توانند بدست آورند
شبکه های اجتماعی، که فرد در آن قرار دارد به وی کمک می کند تا از رابطه های اجتماعی برای رسیدن به هدف های خصوصی و عمومی خود استفاده کند. در این صورت این فرد »سرمایه اجتماعی« بیشتری خواهدداشتطبعاًَ. برای برخورداری ازسرمایه اجتماعی فرد باید با دیگران رابطه داشته باشد و در واقع همین دیگران هستند که منبع واقعی برخورداری از مزایا و امتیازات محسوب می شوند به همین دلیل مفهوم سرمایه اجتماعی با متغیر های مهم جامعه شناسی نظیر؛ - اعتماد، آگاهی، مشارکت مدنی و همبستگی اجتماعی - ارتباط نزدیکی دارد
»پیر بوردیو« جامعه شناس فرانسوی جزو اولین محققانی بود که به تحلیل سرمایه اجتماعی پرداخت. به نظر" بوردیو" پیوندهای شبکه ای باید از نوع خاص یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد باشند. به اعتقاد »پاتنام« شبکه های مشارکت مدنی نظیر انجمن های شکل گرفته در نظام همسایگی، تعاونی ها و ... از شکل های اساسی سرمایه اجتماعی محسوب می شوند. به نظر »فوکویاما« هنجار هایی که »سرمایه اجتماعی« را تولید می کننداساساً باید از قبیل صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دو جانبه باشندکه از طریق آموزش این مفاهیم در افراد جامعه باید ایجادگردد.
»کلمن« وجود سرمایه اجتماعی را در وجود اعتماد و اطلاع رسانی و ضمانت های اجرایی کارآمد، روابط مبتنی بر اقتدار و میزان تکالیف درگروه می داند بنابراین منظور او از سرمایه اجتماعی، منابع و امکانات اجتماعی است
با توجه به نظریات مطرح شده، سرمایه اجتماعی دارای عناصر مشترک زیر است:
» - 1اعتماد« که باعث تسهیل درکنش و همکاری می شود و شامل دو بخش»اعتماد عمومی و نهادی« است
»اعتماد عمومی« بدین معناست که معمولا مردم تا چه میزان قابل اعتماد هستند و تا چه میزان امانتدار، صادق و متعهد به قول و قرارهای خود هستند و در این تحقیق منظور متونی است که در کتاب بخوانیم مقطع ابتدایی مفاهیمی چون امانتداری، صداقت، متعهد بودن به قول و قرار ها، احترام به بزرگتر ها، تلاش و پشتکار برای رسیدن به هدف و... را در بردارد.
»اعتماد نهادی« یعنی مردم تا چه میزان به نهادهای اجتماعی، فرهنگی و خدماتی مانند بیمارستان ها، بانک ها، دارایی، مخابرات و... اعتماد دارند . در این تحقیق منظور متونی است که به نقش و عملکرد مثبت نهاد های اجتماعی اشاره داشته و اعتماد دانش آموزان را نسبت به آنها جلب می نماید.
» - 2 آگاهی وتوجه« شامل مجموعه ای از افکار، عقاید و حساسیت ها نسبت به زندگی است - افه وفوش،. - 2002 از آنجایی که هدف عمومی آموزش و پرورش ایجاد آگاهی است بنابراین از به کار گیری این شاخص در مقاله خودداری شده است.
» - 3 شبکه های مشارکت مدنی« دارای دو دسته کلی هستند. »مشارکت رسمی«، که به معنای مشارکت در انجمن ها اصناف، گروه های رسمی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و... است. در این تحقیق منظور ما متونی است که به معرفی انجمن ها و گروههای فوق پرداخته و نحوه عضوگیری و مشارکت در آنها را آموزش می دهد. »مشارکت غیررسمی«، شامل مشارکت مذهبی ، خیریه و همیارانه است که به معنای مشارکت در جشن و سرور و اعیاد و عزاداری مذهبی، شرکت در انواع فعالیت نیکوکارانه و خیریه مانند - جشن نیکوکاری، تکریم ایتام، جشن عاطفه ها، کمک و قرض دادن وسایل و سایر خدمات همدلانه در روابط همسایگی وشهروندی - می باشد. در این تحقیق منظور متونی است که به معرفی موارد فوق پرداخته و نحوه ی مشارکت غیر رسمی را آموزش می دهد.
» - 4 هنجار های معامله متقابل« به این معنا است که اگر من کاری برای شما انجام می دهم به این امید است که شما نیز در برهه ی سخت تر دیگر کاری برای من انجام دهید. در این مقاله منظور متونی است که انجام دادن کاری را همراه با گرفتن پاداش یا مجازات هم زمان آموزش می دهد و به نوعی معامله متقابل در انجام عملی را نشان می دهد.
با عنایت به این امر که دانش آموزان دوره ابتدایی در سنین آغازین » جامعه پذیری« هستند، آموزش مفاهیم شهروندی در آنها بسیار موثر خواهد بود. برای آنکه در آینده شهروندانی شوند که به یکدیگر اعتماد کرده و برای تحقق هدف های مشترک به تعاون با همدیگر پرداخته و صاحب یک فرهنگ مشترک شوند و در نهایت جامعه ای سالم فراهم گردد ، بنابر این لازم است که این مفاهیم در کتب درسی آنها درج گردد. لذا تحلیل محتوای کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی از بعد تقویت سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از منابع آموزش این مفاهیم، ضروری است.
این پژوهش در پی پاسخ گویی به سوالات زیر است:
- میزان بکارگیری اعتماد - عمومی، نهادی - درکتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی چگونه است؟
