بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه موضوع و مسائل مربوط به محیط زیست یکی از مباحث اصلی محافل علمی و اجتماعی می باشد. محیط زیست به عنوان یکی از مقوله های اصلی توسعه پایدار هرکشوری از اهمیت فراوان برخوردار است و تحلیل محتوای موضوعی برنامه های آن در کتب درسی بویژه دوره ابتدایی نقش مهمی در بازنگری اهمیت وضرورت آن با نگاهی ویژه دارد .
هدف از انجام این پژوهش هم در همین راستاست. نتایج این پژوهش درپایان نشان داد که مسائل ومباحث مربوط به تخریب محیط زیست - جنگل ها، مراتع ومنابع طبیعی - و همچنین بروز وشیوع انواع آلودگی های محیطی - آلودگی آب،هوا ومسئله فاضلاب ها - بیشترین توجه در تحلیل محتوای کتب درسی را داشته و مبحث آلودگی امواج و اشعه های نوری و آلودگی های صوتی کمترین توجه را داشته اند. همچنین کتب علوم تجربی بیش از تعلیمات اجتماعی به مسائل محیط زیست پرداخته اند.
مقدمه:
توسعه پایدار هر کشوری در وهله اول موضوعی همه جانبه و کل گراست که بر همه جوانب زندگی افراد جامعه هرکشوری تاثیر مستقیم دارد . توسعه پایدار نمادی از تلاش مسئولان ،برنامه ریزان،سیاستگذاران و همچنین تغییر دیدگاه مردم هرکشوری نسبت به پیشرفت جامعه خود در همه مقوله های زندگی بشری است. محیط زیست و مسائل مختلف مربوط به آن و همچنین آموزش محیطی به عنوان یکی از مقوله های آن از مهمترین ابعاد توسعه پایدار در هرکشوری از لحاظ اکوسیستمی و محیطی است که تاثیر مستقیم بر سلامت ،بهداشت،فرهنگ و به طور کلی دیدگاه های مردم دارد و یکی از بعدهای اصلی توسعه پایدار کشورها مطرح شده است.
با توجه به این مسئله و اهمیت آن ، تحلیل محتوای کتب درسی به عنوان منبع اصلی آموزش و تدریس در مدارس کشور از منظر تحلیل مولفه های محیط زیست یکی از موارد مهم و ضروری بوده که این پژوهش به دنبال آن و ارائه پیشنهادات کاربردی می باشدکه می تواند راهگشای بسیاری از ابهامات و پاسخگوی مناسب به مسائل محیط زیست و توجه بیشتر به مولفه های آن باشد و توجه به کارهای بنیادین در آموزش و پرورش در این خصوص می تواند زمینه ساز آموزش رابطه مناسب و آشتی گرایانه با طبیعت و افزایش توسعه پایدار محیطی 1 و زیست محیطی باشدکه این مهم در اهداف این پژوهش گنجانده شده است. حال این سوال اصلی پیش می آید که محتوای کتب دوره ابتدایی به عنوان مهمترین و پایه سایر دوره های تحصیلی و نقش مهم آن در ابعاد مهم زندگی دانش آموزان از جمله بعد محیط زیست تا چه اندازه به مسائل و معضلات مختلف محیط زیست و مسئله زیست محیطی توجه نموده اند.
بیان مسئله ، اهمیت آ ن و نگاهی به پیشینه پژوهش:
نهاد اجتماعی آموزش و پرورش به شدت تحت تاثیر رویکردهای جهانی قرار دارد و توجه به اهداف مهم مدرسه که آماده سازی کودکان و نوجوانان برای زندگی در جامعه است انتظارمی رود که آموزش و پرورش با تغییرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و محیطی در سطح ملی و بین المللی مناسب هم سو و هم جهت باشد.
آموزش و پرورش 2 برای پویایی و بالندگی ناگزیر است مدرسه را به دنیای واقعی پیوند زند و در کنار ارائه دانش های تخصصی در رشته های علمی ، به دانش آموزان کمک نماید تا دانش و مهارت هایی را کسب کنند که بتوانند در مواجهه با وضعیت و اقتضائات عصر جدید از جمله جهانی شدن موفق باشند.در جهانی که فناوری درآن شتابان تغییر می کند و دانش به نحو روز افزونی تولید می شود آموزش و پرورش باید بیش از پیش مجموعه ای خاص از اطلاعات را تعلیم دهد. آموزش و پرورش باید به بسط و شکوفایی قابلیت های آدمی در محیط بپردازد و مهیای پرورش شهروند جهانی باشد
امروزه با از میان رفتن مرزهای قراردادی سنتی و شکل گیری تنوع و گوناگونی فرهنگ ها و باورهای مردمی خارج از مرزهای جغرافیایی و توجه به تاثیر تحولات یک منطقه بر دیگرمناطق جهان ، ناگزیر باید در امر برنامه ریزی و به خصوص در تالیف و تدوین کتب درسی توجه مهم داشت و در این میان توجه به اهمیت و ضرورت توجه به مسائل جهانی و اتخاذ رویکردی جهان نگر در آموزش و پرورش به شکل عام و کتب درسی به شکل خاص ضروری می باشد.
با پذیرش اهمیت توجه به ابعاد جهانی در امر تعلیم و تربیت از جمله بعد محیط زیست3 و ضرورت توجه به مسائل و قضایای جهانی ، سوال اساسی پژوهش این است که اگر آموزش و پرورش بخواهد در جهت توجه به تحولات جهانی محیط زیست حرکت کند ، باید چه مواردی را در محتوای کتب درسی4 ملحوظ دارد و وضعیت فعلی کتب درسی چگونه است؟به عبارت دیگر ، با اذعان به این که همه انسان ها عصر جدید جامعه جهانی در دهکده جهانی بوده و با چالش ها و مشکلات متعدد زیست محیطی مواجه اند و داشتن دیدی جهان گرا برای تهیه محتوای کتب درسی ، سهم بسزایی در حل این معظلات دارد، دانش آموزان باید چه آموزش هایی ببینند و وضعیت فعلی در این زمینه چگونه است؟
بر این اساس این پژوهش ،در دو مرحله انجام می شود. ابتدا برای استخراج موارد مشترک و مهم با رویکردی کل نگر و جهانی که باید در محتوای کتب درسی مورد توجه قرار گیرند ، مبانی نظری آموزش های جهان نگر در مورد محیط زیست مورد مطالعه قرار گرفته تا مولفه های کلیدی استخراج گردند. سپس محتوای کتب درسی علوم تجربی و تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی با توجه به این چارچوب تحلیل شد تا مشخص شود
محتوای کتب درسی تا چه اندازه با توجه به آموزش های همه جانبه و جهان نگر تدوین شده اند و به طور مشخص تر ، تا چه میزان در متن کتب درسی دوره ابتدایی به مسائل و قضایای مشترک جهانی در مورد محیط زیست توجه شده است.
مفاهیم مورد نظر در خصوص محیط زیست در این پژوهش ، با توجه به مشکلات آموزش و پرورش همه جانبه فراگیران طرح شد. از طرف دیگر ، این مسائل منحصر به جامعه خاصی نیست و از مسائل مشترک محیط زیست انسان ها در هزاره سوم به شمار می رود و نمی توان آن ها را فقط با توجه به جامعه محلی مورد توجه قرار داد و از بعد جهانی آنها غافل شد. از این رو آموزش این مسائل مستلزم دیدگاهی جهان نگر است.
با توجه به آنچه ذکر شد ، این سوال پیش می آیدکه ارتقا و توسعه آموزش محیط زیست و یا به عبارتی آموزش محیطی در مقیاس جهانی چیست ؟ می توان اذعان داشت که تهدید رو به افزایش علیه منابع زمین ، سلامت و پایداری جوامع ایجاب می کند که شهروندان این کره خاکی از اطلاعات لازم برخوردار باشند با روند تغییرات بسیار سریع که صورت گرفته آشنا شوند.
مهم ترین این مشکلات عبارت اند از : نابودی مراتع و جنگل ها و منابع طبیعی،از بین رفتن منابع غنی خاک، افزایش گازهای گل خانه ای ، افزایش دمای زمین ، شکار حیوانات و صید بی رویه آبزیان ، آلودگی آب ها و رودخانه ها و رود ها و دریاها، افزایش بی رویه زباله ها و پس مانده ها ، ذوب شدن یخ های قطبی،آلودگی هوا و گازهای مضر محیطی و آلودگی های صوتی ودر نهایت مسئله آلودگی ناشی از امواج و اشعه های نوری . در حقیقیت برخورد نامهربانانه و سلطه گرایانه انسان بر طبیعت به حدی رسیده که هم زندگی خود و هم طبیعت را به خطر انداخته است. آموزش محیطی در جهت ایجاد نگرش در مورد به هم پیوستگی مسائل زیست محیطی در سطح جهان و لزوم تلاش های جدی بشر برای حفظ محیط زیست طبیعت ، که خود انسان نیز جزئی از آن است ، در نظر گرفته شده است.
در همه موارد فوق ، آموزش صحیح حکم پیشگیری اولیه را دارد.محتوای کتب درسی ابزار مناسبی برای ارائه دانش ، تغییر نگرش و آموزش مهارت هایی است که به دانش آموزان که نسل آینده و بزرگسال و تصمیم گیر خواهند بود، کمک می کند تا کمتربا این مشکلات مواجه شوند و در صورت مواجهه ، تصمیماتی سازنده بگیرند. در این بین دوره ابتدایی 2به عنوان پایه و اساس آموزش و پرورش از اهمیت فراوانی برخودار است.
بررسی وضعیت موجود کتب درسی بویژه کتب علوم تجربی و تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی در کلیه پایه های تحصیلی از نظر مسائل محیط زیست از این جهت مهم است که تصویر دقیقی از کم و کیف توجه به مضامین به دست می دهد و در حکم بررسی وضعیت موجود، بینش های لازم را برای برنامه ریزان و دست اندرکاران طراحی محتوا و پوشش دادن حیطه ها و برنامه های معقول را فراهم می آوردو به عنوان یکی از نیازهای اصلی نظام آموزشی و به عنوان یک مسئله مهم برای کشور می باشد.
حال این سوال پیش می آید که با توجه به مشکلات و معضلات محیط زیست و مسئله زیست محیطی در کشور و جهان ، تحلیل محتوای کتب درسی در دوره ابتدایی چه ضرورتی دارد و این مسئله چقدر مهم و اساسی بوده و می تواند مورد توجه همگان بویژه دست اندکاران آموزش و پرورش ، مولفان و طراحان محتوای کتب درسی قرار گیرد؟ که این پژوهش به دنبال این مسئله مهم و اساسی می باشد.
در ادامه پژوهش به پیشینه پژوهش اشاره می شود:
در دنیای کنونی ، نقش محوری آموزش و پرورش جهت ایجاد وضعیت بهتری برای انسان ها در گستره ای به وسعت کره زمین در کانون توجه قرار داردو شکل گیری سازمان های بین المللی نظیر یونسکو 3 و یونیسف4 و ارائه برنامه های مدونی همچون آموزش محیطی و برنامه هایی نظیر آن در همین زمینه است.رویکرد اصلی این برنامه، توجه به مسائل و مباحث مهم جهانی محیط زیست در محتوای درسی مدارس است.
