بخشی از مقاله
چکیده
هدف این تحقیق، ارزیابی و سنجش میزان تابآوری شهری با تاکید بر ابعاد محی زیست و با استفاده از مدل نموداری علیت است. بدین منظور، ابتدا مولفهها و شاخص های تابآوری شهری استخراج شده، سپس با عنایت به هدف تحقیق و با استفاده از دیدگاه نخبگان و روش دلفی ابعاد مختلف تاب آوری شهری مورد تدقیق قرار گرفته است . در ادامه با استفاده از مدل نموداری علیت و تحلیل سلسلهمراتبیAHP، معیارها و شاخصها، اولویتدهی و وزن دهی شده اند.
نمونه مورد مطالعه این تحقیق شهر ارومیه است از آنجایی که این شهر با مسائل و بحرانهای زیست محیطی مختلفی روبهرو میباشد. لذا در این تحقیق برآن شدیم تا به بررسی عوامل موثر در میزان تابآوری این شهر بپردازیم. نتایج حاصل نشان میدهد که، مهمترین مولفههای نیازمند توجه به منظور افزایش تابآوری زیستمحیطی شهر ارومیه بهترتیب اولویت عبارتند از: شاخص تغییر اراضی سبز، وضعیت دریاچه ارومیه، شاخص زلزله، آلودگیهوا، و شاخص آبهای زیرزمینی که بسیار آسیبپذیر است و در شاخصهای انقراض گونهها، خشکسالی، طوفاننمک، استقرار واحدهای صنعتی و سیل، آسیبپذیر میباشد. علاوه بر آن این پژوهش روشی را در ارزیابی شاخص های تاب آوری بکار می برد که می تواند در موارد مشابه قابل تعمیم باشد.
واژگان کلیدی: تابآوریزیستمحیطی، مدل نموداری علیت، AHP، شهر ارومیه
مقدمه
شهرها به عنوان پیچیده ترین ساخته دست بشر، با ریسک های گسترده ای مواجهند. همه ساله مخاطرات طبیعی خسارات گسترده ای را در سراسر دنیا به ویژه کشورهای روبه توسعه باعث می شود و شواهد موجود نیز حکایت از افزایش مداوم انواع بحرانهای طبیعی از نظر شدت و فراوانی علیرغم پیشرفت علم و فناوری است.
مخاطرات طبیعی
بخشی از زندگی روزمره ماست و نمی توان از وقوع آنها جلوگیری کرد، ولی به گفته لسبوئی از طریق اقدامات مدیریتی صحیح و کاهش دهنده که ترکیبی از پیش بینی، پیشگیری و برنامه ریزی برای تاب آور ساختن شهرها است. تاب آوری یکی از مهمترین و پر کاربردترین مفاهیم در حوضه مدیریت بلایا، به معنای اندیشیدن و تمهیداتی برای بازگشت سریع به وضع پیش از حادثه و وضعیت اولیه است. تاب آوری ظرفیت سیستم یا جامعه در معرض خطر بالقوه در جهت انطباق و مقاومت در برابر آن و یا تغییر در جهت رسیدن و حفظ سطح قابل قبولی از عملکرد و ساختار است. در تعریف دیگر تاب آوری هم ردیف سایر اصطلاحات مدیریت بحران نظیر کاهش آسیب پذیری پنداشته می شود.
کلین عنوان می کند که، همانند سایر مفاهیم مدیریت بحران و شهرسازی تاب آوری نیز تعاریف متعددی دارد و تاکنون تعریف مشترکی از آن ارائه نشده است.فولک نیز چنین مطرح می کند که، امروزه تاب آوری تنها به عنوان یک مفهوم با یک تعریف بیان نمی شود، بلکه تاب آوری به عنوان شیوه تفکر نیز شناخته شده است تعریف پیکت کاربردی تر است زیرا او تاب آوری را استعاره ای برای تشریح انعطاف پذیری سیستم های اجتماعی اکولوژیکی در طولانی مدت می داند .
روشهای متنوعی در ارزیابی میزان تاب آوری انجام شده است. از آن جمله، پریور و همکاران در پژوهشی با عنوان بس راهبردهای پایداری اکولوژیک برای افزایش تاب آوری محی زیست منطقه 1 و 3 شهرداری تهران با استفاده از مدل مفهومی آلبرتی به بررسی محرکههای بیوفیزیکی، انسانی، الگوها، فرآیندها و آثار آنها پرداختهاند همچنین
پژوهش کالتن و همکاران در زمینه بررسی میزان تابآوری و ارائه سیاست کاربردی و توسعه در منطقه آسیب دیده از طوفانهای ریتا و کاترینا مبتنی بر روشهای تحلیل محتوا بوده است رضایی نیز در ارزیابی تابآوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی در محلههای شهر تهران با استفاده از روش سادهی وزین - SAW - ماتریس اولیه دادهها تهیه و براساس از روش محلههای مورد مطالعه از نظر شاخصهای تابآوری اقتصادی و نهادی رتبهبندی میکند.
بهتاش و همکاران نیز در ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفههای تابآوری کلان شهر تبریز با استفاده از روشهای آماری مختلف به ارزیابی و سنجش میزان تابآوری کلان شهر تبریز بدون در نظر گرفتن بعد خاصی از تابآوری، پرداخته اند صالحی و همکاران همچنین به بررسی میزان تابآوری محیطی شهر تهران با استفاده از مدل شبکه عنکبوتی میپردازند. در این پژوهش به مدل شبکه علیت به عنوان روشی که اولین بار توس مک ماهون و همکارانش در سال1960مطرح شد.
پرداختهمیشود. این مدل بر این منطق استوار است که معلول ها همیشه نتیجه علتی مشخص نیستند، بلکه مجموعه ای از علل، یا عوامل همچون شبکه ای به هم پیوسته باعث ایجاد معلول می شوند، قابل کاربرد است. مدل شبکه علیت را می توان به دو صورت مدل نموداری علیت یا مدل شبکه عنکبوتی ارائه داد. مدل نموداری علیت که در این تحقیق استفاده می گردد کمتر در تاب آوری مورد استفاده قرار گرفته است.
بنابراین اولین سوال تحقیق در ارتباط با چگونگی استفاده از این روش در ارزیابی تاب آوری است. شهر ارومیه که به عنوان مورد مطالعه این پژوهش انتخاب شده است با میزانجمعیت بالا و ساختار پیچیده شهریخود به عنوان مرکز استان آذربایجان غربی از حساسیت های خاصی برخوردار است. وقوع یک مخاطره می تواند خسارات جبران ناپذیری را برای شهر، منطقه و حتیاثری نامطلوب بر فعالیت های شمال غربکشور داشته باشد.
بدیهی است که با توجه به شرای موجود و غیر قابل کنترل بودن بلایای طبیعیتنها راه حل ممکن اجرای ضرب المثل معروف پیش گیری بهتر از درمان است که تنها در این صورت می توان با مدیریت صحیح بحران خسارات جانی و مالی آن را به حداقل ممکن رساند. بررسی تاب آوری شهری یکی از موارد حیاتی برای آمادگی شهر در برابر بلایای طبیعی و انسان ساخت است. با افزایش میزان تاب آوری شهرها می توان خسارات ناشی از مخاطرات را به حداقل ممکن رساند. اهمیت این موضوع تا جایی است که، برخی از آن به عنوان الگوی جدیدی در تحولات شهرسازی یاد می کنند.
لذا سوال دیگری که دراین پژوهش مطرح می باشد این است که با توجه به مدل نموداریعلیت،مهمترین عوامل موثر و وضعیت تاب آوری زیست محیطی شهر ارومیه چگونه است؟ بحث تاب آوری اولین بار توس هولین به مفهوم اندازه گیری، تداوم سیستم و توانایی برای جذب تغییر و اختلال با حفظ روابط در بین جوامع، ارائه شده است. تاب آوری به معنای اندیشیدن و ایجاد تمهیدات برای بازگشت سریع به حالت اولیه بعد از وقوع یک حادثه است.
لذا باوجود اینکه تعریف مشترکی از تابآوری ارائه نشده است اما مطالعت گذشته نشان می دهد که محققان در بیان مولفه ها و ارائه شاخص هایی که باعث بهبود جامعه پس از وقوع حوادث می شوند اتفاق نظر دارند. امروزه تاب آوری از مهمترین سر فصلهای دستیابی به پایداری است . شهر تاب آور شبکه ای پایدار از سیستم های کالبدی و جوامع انسانی است. سیستم های کالبدی، مولفه های ساخته شده و طبیعی شهر که شامل جاده ها، ارتباطات و تاسیسات تامین انرژی و همچنین مسیرهای آب، خاک و سیستم های طبیعی هستند. شهر بدون سیستم های کالبدی تاب آور در برابر حوادث بسیار آسیب پذیر خواهد بود.مردم و دارایی ها در شهرهای تاب آور در مواجهه با حوادث بهتر عمل می کنند .
یکی دیگر از مزایای برنامه ریزی برای تاب آوری شهرها این است که نیازی به تمرکز بر روی یک الگوی خاص فرم شهری یا توسعه شهری نیست. برنامه ریزی و توجه به تاب آوری شهرها به عنوان بخشی از دستور کار توسعه پایدار می تواند باعث کاهش بلایا، حفظ محی زیست شود و در نتیجه شرای اقتصادی و اجتماعی به دنبال کاهش بلایا رشد و توسعه پیدا کنند. شهرسازان، برنامه ریزان شهری و پژوهشگران متعددی به بررسی ابعاد و شاخصهای مطرح در تابآوری در موضوعات مختلف پرداختهاند که در جدول 1 به برخی از آنها اشاره شده است.
