بخشی از مقاله
چکیده
گلچین گیلانی، یکی از شاعران مؤثر در دوره معاصر و تحول و پیشگامان تجدد در شعر معاصرفارسی به لحاظ فرم و محتواست؛ اگرچه بیشترعمرش رادرشغل پزشکی درانگلستان گذرانده ودرغرب با ادبیات مدرن آشنایی کامل داشته است و بهره گیری او از اساطیر و افسانهها و طبیعت و امور روزمره و اطراف شاعر به صورت نمادین، میتواند یکی از معیارهای هنری و زیبایی شناختی ارزشمند در اشعار وی باشد، اما او پایبند به سنت و فرهنگ عامه خویش بوده و با با آن پیوندناگسستنی داشته است. هدف اصلی دراین نوشتار، بررسی شیوه برخورد بامخاطب در اشعار وی برای جوانان و کودکان و میزان تنوع و ابتکار ادبی در آن هاست.
روش تحقیق دراین پژوهش، به صورت توصیفی - تحلیلی بوده و روش کار مورد استفاده، تحلیل محتوا است. این کار نتیجه این پژوهش نشان میدهد که گذشته از برخی شعرهای سنتی، بسیاری اشعارش نمونههایی است از تجددی اعتدالی در شعرمعاصر ایران با وصفهای مستقیم و طبیعت گراییهای رمانتیک. نتیجه این پژوهش نشان میدهد نماد به عنوان ابزاربلاغی موردتوجه گلچین گیلانی بوده و از بین عناصر گوناگون، نمادهای عناصر طبیعی بسامد باالایی دارندوخاستگاه بیشتر نمادهادرشعرش سنت وفرهنگ عامه ومسایل اجتماعی هستند.شعر" باران "او نمودار قدرت تعبیر شاعر با کلماتی ساده و همگانی است که درحافظهی مردم ماندگاراست.
مقدمه
از شیوه های مهم برای پی بردن به ویژگی های یک اثر و به دست آوردن معیاری از روش هنری یک هنرمند، تحلیل نمادپردازی آثار او بر اساس زبان و ویژگی های ادبی و فکری است .ازطرف دیگر،یکی از مهمترین تمایزات بین زبان ادبی با زبان عادی و علمی، استفاده مجازی از زبان است؛ یعنی در زبان ادبی و شعر، نشانهای زبانی بهطور مستقیم به مصداقهای خارجی خود برنمیگردند و با توجه به اینکه از هر نشانه زبانی چگونه و در چه رابطهای در زبان ادبی استفاده شده، نامهایی از قبیل: مجاز، استعاره، کنایه، تمثیل و نماد بهکار رفته استهر. تصویری نخستین بار می تواند اِسنادی استعاری داشته باشد،امّا اگر تکرار شود،
استعاره به نماد بَدّل میشود. »رضایی« در کتاب »واژگان توصیفی ادبیات« از »ژان موره آ«، شاعر یونانیتبار فرانسوی، درباره اصطلاح نمادگرایی اینگونه نقل میکند که او »نمادگرایی رایگانه تعبیری میداند که میتواند تمایل جدید نبوغ آفریننده هنر را در آن عصر بیان کند.
ادبیات معاصر بخش مهمی ازتاریخ ادبیات و فرهنگ ایرانی ست و شاعران بزرگی در دوره معاصر ظهور کردهاندکه به شیوهای نو سخن گفته و مهمترین نکته نهفته در اشعارشان، بازتاب مسایل اجتماعی و معاصروفرهنگ عامه است. یکی از مسائل مهم در شعر، چگونگی شناسایی عناصر نمادین و تشخیص سبک فردی شاعر از نرم ادبی زمانه آن شاعر میباشد که در این پژوهش، سعی بر آن است تا این الگوی بلاغی را در اشعارگلچین گیلانی براساس نمادهای که آنها در اشعارکودک ونوجوان به کاربرده اند، مورد بررسی قرارگیرد.امروزه صاحب نظران درعلوم مختلف به ویژه ادبیات وعلوم انسانی، به کودک و نوجوان توجه خاصی دارند. دراین تحقیق،مقصودازاشعارکودک ونوجوان، اشعار مکتوبتخیّلی و هنرمندانهای است که یا مخاطبش کودکان و نوجوانان باشدیا،چنان سروده شده باشد کهتوجّه و علاقه آنان را برانگیزد.
درمورد سابقه تحقیق،تاجایی که نگارنده جستوجوکرده با این مضمون کاری صورت نگرفته است.
نمادپردازی و شعرمعاصر
رمز یا نماد یکی از فنون بسیار هنرمندانهای است که در فرهنگ و تمدن انسان جلوههای گسترده و متنوعی دارد و از دیرباز مورد توجه گویندگان و شاعران بزرگ زبان فارسی قرار گرفته است. طرح سخن به شیوه نمادین و به کارگیری تمثیلهای ادبی، کوششی در جهت زیبندگی و جلای متن محسوب میگردد و جذابیت این بار مثبت، با لطافت و ظرافتی زیرکانه ارتباط خواننده فهیم را با مقصود سخن برقرار میسازد. نمادها از جمله ابزارهای شناخت و بنیادیترین طریقه بیان به شمار میآیند. هر نماد، تصویری محسوس و شناختهشده و گاه ملموس است که بر معنا و حقیقتی انتزاعی در ذهن انسان تأکید دارد. زبان نمادین و رمزگونه این تصاویر در متون ادبی قابل پیگیری است و این رمزگونگی، نمادها را با آرایهها و صنایع ادبی شباهت و قرابتی خاص می بخشد.
اریک فروم تعریف جامعی از زبان نمادین - سمبلیک - ارائه کرده است که با بیان آن این گفتار را به پایان میبریم. او میگوید: »زبان سمبلیک زبانی است که تجربیات درونی و احساسات و افکار را به شکل پدیدههای حسی و وقایعی در دنیای خارج بیان می کند و درست مثل این است که انسان به انجام کاری مشغول بوده یا واقعهای که در دنیای مادی اشیا برایش اتفاق افتاده باشد.
اریک فروم معتقد است که »زبان سمبلیک زبانی است مستقل که شاید بتوان آن را تنها زبان جهانی و همگانیِ نژاد انسانی تلقی کرد.«در مجموع، نظر به تناسب و قرابت با معانی اصطلاحی رایج امروزی نماد در ادبیات و هنر، مناسب ترین و جامع ترین تعریف لغوی را صاحب آنندراج عرضه کرده است که نماد را به معنی فاعلی آن، یعنی » ظاهر کننده « و » نشان دهنده « و - مظهر واقع شدن - آورده و دهخدا در لغت نامه نیز عیناً همان معنی آنندراج را پذیرفته و شاهد مثال را نیز از آنندراج نقل کرده است . اما در ایران بویژه در دوران جدید، این واژه عمدتاً در » غیر ماوضع له « به کار رفته است .
تحولات اجتماعی و فکری اوایل قرن بیستم از تأثیر نمادگرایی کاست و بعضی از مشهورترین مدافعان نمادگرایی به مخالفت با آن برخاستند . در حدود سال های 1910، شکل جدیدتر و پیچیده تری از نمادگرایی را چند تن از شاعران که معروف ترین آن ها، آندره ژید 1951 -1869 - م - و پل والری 1945-1871 - م - بودند، به وجود آوردند و نشریاتی برای خود داشتند و به نمادگرایان نو معروف شدند. ظهور مکتب های ایماژیسم و سوررئالیسم را حاصل نفوذ مکتب نمادگرایی دانسته اند
رنه ولک در کتاب » نظربه ادبیات « به این نتیجه می رسد که باید » افسانگی «، »ابداع « و تخیّل«» را ویژگیهای خاص آثار ادبی از غیر آن فرض کرد.
اگر نظر »رنه ولک« را دربارهارزش ادبی آثار مکتوب بپذیریم، بسیاری ازاشعاربزرگان ادبیات معاصربه دارای ویژگی های خاص آثار ادبی هستند؛ازجمله چند شعرخاص شاعران موردنظر ما در این تحقیق - گلچین گیلانی - .
تری ایگلتون در کتاب »پیش در آمدی بر نظریه ادب« رسیدن به تعریفی مشخص از ادبیات را دشوار می داند و در این دریاره می نویسد : » برخی آثار، ادبی خلق می شوند، بعضی دیگر ارزش ادبی پیدا می کنند و به برخی دیگر ارزش ادبی تفویض می شود« وی سپس تشخیص ادبی بودن اثر را به مردم واگذار می کند و می گوید اگر رأی مردم بر این باشد که نوشتهیی ادبی است، هر چه باشد،آن اثر بدون توجَه به آن چه مؤلف درباره آن می اندیشد، ادبی است
گلچین گیلانی
همهی ما با شعر »باز باران، با ترانه« آشناییم. دکتر مجدالدین میرفخرایی، متخلص به گلچین گیلانی، 11 - دی 1288 در رشت - 29 آذر 1351 در لندن - از سرایندگان شعر نو به فارسی است.در آغاز شاعری با نام شعری گلچین گیﻻنی شناخته شد، او فرزند مهدی و رفعت السادات بود. مجدالدین دوره ابتدایی را در رشت گذراند - . - 1304 یکی از معلمان او در این دوره، ابراهیم فخرایی، از اعضاء نهضت جنگل و روایتگر بعدی این نهضت بود.گلچین،سپس،برای ادامه تحصیل به تهران رفت و دوره های نخست و دوم متوسطه را در مدرسه های سیروس دارالفنون گذراند.
گلچین در دارالفنون شاگرد استادانی مانند عباس اقبال آشتیانی و حسن وحید دستگردی بود. شاعر گیلانی برای ادامه تحصیل رشته زبان ادبیات فرانسوی - درس های فلسفه و علوم تربیتی - را در دارلمعلمین عالی و دانشگاه تربیت معلم برگزید. گلچین پس از فراغت از تحصیل، در سال 1312 از طریق بندانزلی به روسیه و اروپا رفت و سرانجام در انگلیس ماوا گرفت.پس از آموختن زبان انگلیسی،با توجه به رشته ای که وزارت و معارف ایران برای او مقرر کرده بود، به تحصیل در رشته ادبیات انگلیسی پرداخت. اما پس از مدتی،بی علاقگی خود را به این این رشته نشان داد و با وجود مخافت مقامات مسوول ایرانی،با گذراندن مقدماتی به تحصیل در رشته پزشکی دانشگاه لندن مشغول شد. او مشغول تحصیل در رشته پزشکی بود که شعله های جنگ جهانی دوم در گرفت و تحصیل اش مدتی به تعویق افتاد.
وی بر خلاف دیگر دانشجویان ایرانی،درانگلستان ماند و با گویندگی در فیلم های خبری و اخبار و حتی رانندگی آمبولانس، آن شرایط دشوار را سپری کرد.تحصیلات گلچین در پزشکی عمومی و دوره تخصصی بیماری گرمسیری، سرانجام، در سال 1947 م به پایان رسید. به دریافت درجه دکترا نایل گردید . اما او در لندن اقامت کرد و به ایران بازنگشت.در این شهر مطب داشت و مشاور پزشکی سفارت ایران در لندن بود. علاوه بر این،از کمک به ایرانیانی که برای معالجه به انگلستان می آمدند،دریغ نداشت.
گلچین با ای،جی،آربری،ایران شناس نامور انگلیسی،دوستی داشت.شعرهای او را به انگلیسی برگردانده و شرح هایی درباره آن ها نوشته است. او برای اولین بار در 1307 ش در مجله "ارمغان" و بعدها در مجلههای "روزگار نو"، "فروغ" و مجله سخن انتشار یافت. شعر "باران" او یکی از معروفترین شعرهایی است که قسمتهایی از آن در کتابهای کودکان به چاپ رسید. او اولین شاعر نوپردازی است که شعرش به کتابهای دوره ابتدائی راه یافت.
آثارگلچین گیلانی: از آثارش سه مجموعه شعری "گلی برای تو"،"مهروکین"،"نهفته"یا"نهضت"که درلندن به چاپ رسید."دیوان" شعر.
مجدالدین میر فخرایی در شصت و سه سالگی، به سبب سرطان پیشرفته،زندگی را در لندن بدرود گفت و در همین شهر به خاک سپرده شد. 29 آذر 1351 - برابر با بیست دسامبر 1972م - .کامیار عابدی، شعرهای گلچین را جمع آوری کرده و کتابی هم در مورد وی نوشته است.
گذشته از برخی شعرهای سنتی آغازین و برخی تجربههای پراکندهی پایانی، در مجموع باید گفت که شعرهای گلچین در دو دههی 1320-1330 در روند تجدد شعر فارسی در سدهی بیستم میلادی اهمیت زیادی دارد. این شعرها، که اغلب، در فضایی دور از واژگان ادبی در روابط شناخته شدهی مفهومی - کلامی شعر فارسی سروده شده است، نمونههایی است از تجددی اعتدالی در شعر ایران عصر جدید. وصفهای مستقیم و طبیعت گراییهای رمانتیک، البته از نوع دلپذیر آن؛ و زبانی که با وجود سادگی و بیپیرایگی، در نگاهی دقیقتر، نشانههایی از فارسی سره بر خود دارد، از جملهی پراهمیتترین ویژگیهای شعر او محسوب میشود .
در میان شعرهای گلچین گیلانی، هیچ یک نتوانست به اندازهی باران در میان خوانندگان عام و خاص نفوذ یابد و شناخته شود در واقع، نام گلچین گیلانی و باز باران، با ترانه، با گهرهای فراوان، به صورتی شگفتآور، در همتنیده شده است. شهرت این شعر با ورود روایت خلاصه شدهای از آن در کتابهای درسی دبستانی، بیش از پیش شد و بر ذهن و زبان ایرانیان جاری گشت .
ادبیات کودک ونوجوان
ادبیات، معانی مختلفی داردودرفرهنگ ها جمع ادب وادیبه آمده است ویکی از تقسیم بندی های ادب، باکلام مرتبط است وکلام ادبی هم کلامی است که بالاتر از کلام عادی باشد.ادبیات در تقسیم بندی های دیگر به ادبیات معاصر وکلاسیک وانواع ادبی به لحاظ محتوا،متمایز شده است.دراین میان در دهه اخیر به نوعی دیگرادبیات بسیار توجه شده است وآن ادبیات کودک ونوجوان است که به ویژه نوجوان به لحاظ رشدسنی،در پذیرش نمادگونه های ادبی، آمادگی لازم را دارد.
تعریف ها وتوصیف های مختلف ازادبیات کودک ونوجوان شده است. آثاری که ارزش هنری وعاطفی دارند وبرای کودکان ونوجوانان سروده شده اعم ازنظم ونثر وادبیات شفاهی وقصه ها وتمثیل های ساده و...به طور طبیعی ادبیات کودک ونوجوان نامگذاری می شود وانتظار جمعی هم در این زمینه،به این قسم بیشترمنعطف می شود.
درعین حال بسیاری از پژوهشگران در ادبیات کودک ونوجوان در معرفی آن به این قسم بسنده نکرده اند؛ پولادی می گوید:»آثاری که دراصل برای کودکان آفریده نشده ولی به دلیل کیفیت خاص برای کودکان نیزمناسب بوده و میتواند مورد استفاده آنها قرارگیرد - 24:1386 - .«خسرونژادمعتقداست:»هراثرادبی وهراثرمکتوب که به گونه ای همزمان با عاطفه وشناخت کودک درآمیزدوموفق شودامکان در هم آمیزی افق های دید وانتظارات آفریننده خویش وکودک را فراهم آورد، ادبیات کودک است. - 43:1389 - « نظریات مختلف ومتفاوتی در این رابطه وجود داردکه در اتاب های تخصصی قابل جست وجو هستند.
امادراین تحقیق،مقصودازاشعارکودک ونوجوان، اشعار مکتوبتخیّلی و هنرمندانهای است که یا مخاطبش کودکان و نوجوانان باشدیا،چنان سروده شده باشد کهتوجّه و علاقه آنان را برانگیزد.
