بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با عنوان »تحلیل نهج البلاغه از جهاد در عصر پیامبر«آمده است. در خصوص این موضوع منابع متعدد و فراوان است، اما بی گمان بعد از قرآن، نهج البلاغه بهترین و شایسته ترین منبع و مأخذ در این زمینه است. که در این مقاله ضمن نگاهی کوتاه به آیات قرآن، عمده مطالب از سخنان ارزشمند حضرت علی - ع - در نهج البلاغه بیان شده است. پس ابتدا مختصر تعریفی از جهاد با نگاه قرآن و نهج البلاغه را بیان می کند. سپس به بررسی فضیلت و جایگاه جنگ و جهاد و عواقب ترک جهاد در نگاه امام علی - ع - پرداخته است.
همچنین به ویژگی های مجاهدان در راه خدا از جمله: - ایمان، توکل، صبر، دعا، روحیه شهادت طلبی، اخلاق اسلامی و اخلاص - ،و حفظ و بقای جامعه اسلامی از نگاه نهج البلاغه پرداخته است. از منظر نهج البلاغه جهاد در صورتی که فی سبیل االله باشد در نزد خداوند بسیار ارزشمند بوده و مجاهدان نیز جایگاه ویژه ای نزد خداوند دارند و همچنین عزت و استقلال مسلمانان در گرو حفظ فرهنگ جهاد شهادت است. جهاد را امام علی - ع - دروازه ای میداند بسوی بهشت.و وسیله ای برای نزدیکی به خدا،و همچنین آن را رمز عزّت اسلام معرفی می کند. تاریخ درخشان صدر اسلام شاهد حضور مجاهدان و رزمندگان سلحشور و سخت کوشی است که به رهبری رسول االله - ص - در راه پاسداری از دین مبین اسلام و دستاوردهای ارزشمند آن، مردانه ایستادند و تا رسیدن به هدف متعالی خود لحظه ای از پای ننشستند.
مقدمه
مسئله جهاد و شخصّیت مجاهد فی سبیل االله در فرهنگ اسلامی از اهمیت و ارزش والایی برخوردار است. ارزش و اهمیت جهاد، فضیلت مجاهد ، اهمیّتی که نیزه و شمشیر و سایر سلاح ها و حتی اسبهای مجاهدین اسلامی در جنگ و جهاد دارد و نیز ارزش کار کسانی که به نحوی به جهاد و مجاهد کمک کردند، و همچنین ارج خونی که در راه خدا جاری می گردیده و ارزش زخمی که بر پیکر مجاهد رسیده وحتی پاهایی که در این راه غبار آلود شده است، هر یک به نوبه خود جای ویژه و مقام بالایی را در فرهنگ اسلامی پیدا کرده است. اهمیت این مسئله آنجا آشکار می شود که اساسا خود قرآن کریم هم که اصلی ترین و عظیم ترین منبع تمام علوم و معارف و فرهنگ اسلامی است ، در این زمینه آیات و اشارات فراوان دارد و بارها همین مسئله را مورد تاکید قرار داده است. - نوری، - 133 :1358 از جمله در سوره توبه می فرماید:
- توبه 120و - 121هیچ رنج تشنگی و گرسنگی و خستگی در راه خدا نمی کشند و هیچ قدمی که کفار را خشمگین کند برنمدارند و هیچ ضربتی به دشمنان دین نمی زنند مگراینکه در مقابل هر یک از این رنج ها و زحمتها عمل صالحی در نامه اعمالش نوشته می شود و خداوند هرگز اجر نیکوکاران را ضایع نخواهد گذاشت. و هیچ مالی کم و زیاد در راه خدا انفاق نمی کنند و هیچ سرزمینی را نمی پیمایند جز آنکه در نامه عمل آنها نوشته می شود تا خداوند بهتر ازآنچه که انجام داده اند به آنها اجر و مزد عطا بفرماید. -
و درابتدای آیات سوره مبارکه و العادیات خداوند متعال به اسبان تیزتکِ سواران اسلام در جهاد باکفار سوگند یاد می کند و با این سوگند عظیم الهی، ارزش و اهمیت آنها را آشکار می سازد و می فرماید:
- سوگندبه اسبان تیز تک که - دلاوران اسلام درجنگ وجهاد باکفاربرآنها نشستند وپیش تاختند تا - نفسهایشان به شمار افتاد.ودرتاختهای خود،ازسم ستوران برسنگها آتش افروختند.وازدیار کفّار،گرد وغباربرانگیختند.از اینگونه آیات و اشارات در قرآن کریم فراوان است،که خود ارزش و اهمیّت مجاهد اسلام،و سلاح و جهازات پیکارش را بخوبی آشکار می سازد. - همان، - 134 همچنین نهج البلاغه به عنوان گزیده ای ازخطبه ها-نامه هاو- کلمات قصار حضرت علی - ع - می باشد که بعد از قرآن به خوبی اهمیّت و ارزش جهاد و مجاهد را بیان کرده است.
تعریف جهاد
جهاد در لغت از ریشه ی جهد - بفتح اول و ضم آن - به معنای صعوبت و مشقّت و نهایت کوشش آمده است - قرشی بنایی، . - 236 :1377 یا به تعبیر دیگر، جهاد: تلاش بی وقفه و به کارگیری نهایت سعی و طاقت و توان برای رسیدن به مقصود همراه با مشقت و سختی است. - فلسفی - .شاهدن، 1382اینمعنی:174هم آیه شریفه قرآن است، آنجا که می فرماید: وَالﱠذینَ لایجِدونَ اِلاّجُهدَهُم . توبه.79 / که در اینجا به دو صورت، - یعنی هم به فتح هم به ضم - قرائت شده است و معنی آیه چنین است. - آن کسانی که جز قدرت و نیروی خویش، امکاناتی ندارند.
و در اصطلاح جهاد این است که انسان با گذشتن از جان و مال خویش، در راه برتری توحید و اسلام و اقامه ی شعائر اسلامی و برافراشتن پرچم دین الهی، با تمامی توان خود تلاش و مبارزه کند - نوری، . - 15 :1358 اگر عدل تنظیم روابط آدمی براساس حق است و به حق رفتار کردن است، جهاد نفی هر نا حق و مبارزه با هر مانعی است که روابط عادلانه را به هم می ریزد؛چه درون انسان که جهاد اکبر است و چه در بیرون او که جهاد اصغر است
و همین جهاد از منظر دین به دو بخش جهاد اکبر که پیکار با نفس اماره است و جهاد اصغر که جنگ با دشمن خارجی است تقسیم می شود . مجاهد یعنی تکاپوگر و تلاشگر و در آن هنگام که در میدان کار زار به کاربرده می شود و یا در موقع آمادگی برای ورود در میدان نبرد استمعال میگردد، مفهومی از جانبازی را در بردارد. تفاوت جهاد با قتال در این است که کلمه جهاد در اصطلاح مکتب اسلام اگر مطلق هم به کاربرده شود، تکاپو در راه هدف الهی را تا از دست دادن حیات نیز در بردارد.
که این تعریف تلاش و جانبازی به انگیزی مال و مقام و اشباع حس انتقام جویی و دیگر انواع خود خواهی را جهاد و از مجاهد بودن کنار میزند. ولی قتال و مقاتله تلاش و گلاویزی در مرززندگی و مرگ است که اگر با هدف الهی بوده باشد، جهاد نامیده می شود. بنابراین تعریف ، اندک حرکت هدفدار و بدون توقع عوض مادی وکشته شدن درراه هدف الهی جهاد نامیده می شود
فضیلت و ارزش جهاد و عواقب ترک آن
شارح معروف نهج البلاغه، »ابن ابی الحدید«، در یکی از سخنان خود میگوید که: بسیاری از گویندگان، دربارهاهمّیّت جهاد و تشویق به آن، سخن گفتهاند،امّا همه آنها، خمیر مایه سخن خود را از کلام علی علیهالسّلام گرفتهاند
اسلام مسئله جهاد را به عنوان یک ضرورت و وظیفه در حالی مطرح می کند که به خون و حیات انسان تا آنجا ارزش قائل می شودکه قتل یک انسان را برابر کشتار دسته جمعی همه انسانها می شمارد - عمید زنجانی، بی تا: . - 1 آیین نجات بخش اسلام که تمام قوانین و احکامش در جهت رشد، ترقی و تکامل مادی و معنویت بشریت است . و همیشه پیروانش را به حرکت به سوی کمال سفارش اکید می نماید، برای فرد و جامعه ای که با مانعی مواجه شوند، دستوری برای شکستن سد و برداشتن مانع ، وضع نموده است ، تا در روند تکاملی انسان وقفه ای پیش نیاید، و آن دستور جهاد و مبارزه بی امان با هر نیرویی بازدارنده انسان از رشد و تکامل که هدف آفرینش است ، می باشد. زیرا تنها وسیله و پدیده ای که با کمک و توسل به آن می توان جلو عوامل مزاحم فردی و اجتماعی را گرفت ، و از گسترش فساد و ستم جلوگیری نمود، بیدادگران را سرکوب کرد، متجاوز را سر جایش نشاند، زنجیر بردگی را برید، حق و عدالت را برداشت و حقوق از دست رفته را باز گرفت ،جهاد است
رمز عزّت اسلام است، و امام علی - ع - درحکمت می244فرماید: - خداوند واجب فرموده.....و جهاد را برای اسلام و در جای دیگر می فرماید: - جهاد قله مرتفع اسلام است. - اینکه اسلام به وسیله جهاد به قله عظمت و مسلمین به سبب برخوردار بودن از روحیه مبارزه، به اوج شکوه و عزت رسیدند و بر دیگران سروری نمودند. - همان، خطبه 109، ص. - 130
جهاد وسیلهقرّبت به خدا ست؛ به این صورت که جهاد مبارزانی که با میل و رغبت و عشق و علاقه از متعلقات، شکوفه ها، جلوه ها و مظاهر درخشان دنیوی دست می کشند وخانه وکاشانه راجهت هدفی الهی وبزرگ ترک می کنند،به مقام قرب پروردگار وعالی ترین مرتبه انسانی بالا می برد
حضرت علی: - ع - می فرماید: برترین اعمال آن است که درعین عدم تمایل، خویشتن را برانجام آن وادار کنی
لذا یکی ازراه های تقرب به پروردگار،مبارزه در راه خدا و جهاد است. و امام علی - ع - در این باره می فرماید:
همانا بهترین چیزی که انسانها میتوانند با آن به خدای سبحان نزدیک شوند، ایمان به خدا و ایمان به پیامبر - ص - سلّم و جهاد در راه خداست - همان، خطبه 17،. - 110 مجاهد و پیکارکری که با جهاد و از خودگذری خود، سعی و تلاش می کند دستورات الهی را پیاده کند، یا از آن پاسداری نماید، بدون تردید در پیشگاه باری تعالی مقام و منزلت عالی دارد.
با توجه به اینکه تنها راهی که می تواند مانع تحقق یافتن آرزوهای زورگویان و استعمارگران شود - جهاد - است ، حضرت می فرماید - به جهاددشمنان خویش مبادرت ورزید - دشتی، :1379 نامه - .1امیر المومنین در وصیت به حسنین علیه السلام، آنها را به مجاهدت سفارش می فرماید: - خدا را، در مورد جهاد با اموال ، جانها، و زبانهای خویش در راه خد - نامه . - 47 -
جنگ در نزد امام علی - ع - سرشت جهاد دارد
جنگ بخش بزرگی از زندگی امام علی - ع - را در برگرفته بود. او به عنوان یک رزمنده زندگی خود را آغازکرد و سالهای آخر زندگی اش آکنده از جنگ بود. او تقریبا در تمام جنگهای پیامبر - ص - شرکت داشت، یا افسری زیر فرمان پیامبر بود یا خود مستقیماٌ فرماندهی سپاه را برعهده داشت . در پایان زندگی و سالهای خلافتش در برابر فتنه ای که سران آن راه فساد می پیمودند ناگزیر به جنگیدن شد. ارباب فتنه تمام پیشنهادهای صلح آمیز او را رد کردند و همه تلاشهای سیاسی او برای حفظ صلح در امت به شکست انجامید و امام علی - ع - به اکراه و با دلی خونین به جنگهای جمل و صفین و نهروان دست زد. امام علی - ع - در تمام جنگها، چه با پیامبر و چه بعد از آن، در برخورد با دشمن دلیرترین و قوی ترین همه جنگجویان بود و در رفتار با دشمنان شفقت و انسانیّت را به کمال می رساند.
او در روزگار رسول خدا - ص - در راستای برپایی جامعه اسلامی و درهم کوبیدن پلیدی و انحطاط دوران جاهلیّت پیکار می نمود. و در پایان زندگی به خاطر دور داشتن جامعه اسلامی از تباهی و حفظ اسلام از انحراف می جنگید. بنابراین آشکار می گردد که تمام جنگهای او یکسره از احساسات شخصی برکنار بود و هیچ پیوندی با جاه طلبی و نفع پرستی نداشت. جنگهای امام علی - ع - سرشت عقیدتی داشت، یعنی هدف آن تأمین آزادی اندیشه یا جلوگیری از تحریف در بینش اسلامی بود. مسلمانان و به ویژه یاران بزرگ پیامبر که در جهاد امام با اوهمرزم بودند این سرشت و ویژه جنگهای او را درک می نمودند
شعاری که صحابی بزرگ عماربن یاسر در نبرد صفین فریاد می کرد به دقت آگاهی مسلمانان را ازسرشت معنوی و عقیدتی جنگهای امام علی در دوران پیامبر - ص - و در زمان خلافتش بازگومی کند.عمار در روزهای نبرد صفین چنین آواز سر می داد:شما را بر سر نزول قرآن درهم می کوبیم، و امروز بر سر تأویل آن درهم می کوبیم، با چنان ضربتی که جغد را از آشیانه براند و دوست را ازیاد دوست ببرد
جنگ در زمان پیامبر - ص - به خاطر نزول قرآن در می گرفت تا آزادی تبلیغ اسلام را در برابر نیروهای جاهلیّت تأمین کند. و جنگی که مولا علی - ع - در روزگار خلافتش با آن روبه روبود بر سر - تأویل قرآن - بود، چرا که نیروهای مخالف برآن بودند که قرآن را مطابق خواسته های جاهلی خود تحریف کنند و به جریان فتنه ای که پس از شورش علیه عثمان در جامعه اسلامی بالا گرفته بود دامن بزنند - همان، . - 31 امام در چندین گفتار خود از این حقیقت پرده برداشته است .از جمله هنگامی که خوارج را از نادرستی مواضعشان آگاه می ساخت چنین فرمود:
- امّا امروز با پیدایش زنگارها در دین، کژیها و نفوذ شبههها در افکار، تفسیر و تأویل دروغین در دین، با برادران مسلمان خود به جنگ خونین کشانده شدیم - خطبه - 122 -
این هشدار و پاسخی است به کسانی که ممکن است بگویند: برادران مسلمان پیشین ما که آن گونه جهاد و ایثار کردهاند، برای این بوده که حقّانیّتدر دین خود، و گمراهی کافران و کسانی که با آنان در جنگ بودند،شکّ و تردید نداشتند،امّا جز این نیست که ما با خودمان میجنگیم، و چگونه ممکن است کشتن گروهی مسلمان که تسلیم ما شده و ما را به داوری کتاب خدا فرا خواندهاند، روا باشد، و پاسخ امام - ع - به این معناست که ما از آغاز کار اسلام تا حالا برای پیش برد دعوت دین و فداکاری در راه تحکیم قواعد و برپایی قوانین آن نبرد میکنیم، پیکار ما در آغاز برایتحقّق وجود اسلام در میان مردم بوده، و نبرد کنونی ما برای حفظماهیّت و چگونگی و بقای آن است، زیرا چنان که آشکار است فساد و انحراف، و شبهه و تأویل در آن راه یافته است.