بخشی از مقاله
چکیده
هنر اسلامی همان هنر قدسی است که پیام الهی را به بشر منتقل می کند. هنر اسلامی ، فراتر از زمان و مکان بوده ، ریشه در در عالم تجرد داشته ، از عالم بالا ریشه گرفته و در جهان جسمانی خود را متجلی ساخته است. هدف از این پژوهش بررسی حس زیبا شناختی رنگ در مساجد از روش پدیدارشناسی و یافتن پاسخ به اینکه رنگ علاوه بر حس زیباشناختی با روش پدیدارشناسی در مساجد چگونه است. تاثیر رنگ در معماری اسلامی ، انکار ناشدنی است و از اهمیت و گستردگی معنایی زیادی برخوردار است و یکی از عوامل و مولفه های مهم در فضا سازی معنوی و روحانی مسجد می باشد . رنگ ها علاوه برآثار و ابعاد عرفانی از نظر روحی و روانی نیز اثر داشته و سبب نشاط و یا خمودگی می گردد. پدیدارشناسی رنگها در عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است؛از جمله در میان نظریات برخی از عرفا به ذکر مسائل سیروسلوک با استفاده از تمثیلات رنگی پرداخته شده است. ونیز تأویل پدیدارشناسی رنگ از دیدگاه قرآن کریم به دو صورت بعد باطنی وبعد ظاهری بررسی شده است. از طرفی در روانشناسی رنگها درباره اثرات روحی و روانی رنگها بحث شده است. این پژوهش از نوع بنیادی نظری می باشد و برآمده از اطلاعات و مطالعات میدانی ؛مقالات .کتاب ها و نظرات ارائه شده صاحبنظران می باشد. در نتیجه نهایی باید گفت رنگها در مساجد با توجه به پدیدارشناسی در افزایش معنویت فضا تاثیر بسزایی دارد . نهایتا جلوه ی این رنگها در فضای مسجد امنیت و آسایش و رسیدن به تعالی را متجلی می سازد.
مقدمه
مساجد بعنوان اجتماعی ترین مکان حضور مسلمین ، جایگاه تلاقی دین و هنر اسلامی می باشد. صرف نظر از نزهت معنوی ، این بناهای باشکوه در چشم هربیننده " گالری هنر اسلامی" به شمار می آید. »معماری مسجد بدنبال الهام از مفاهیم کلام الهی و روایی است ، تا فضایی ایجاد بکند که عالم ملکوت - عالم معنا - و عالم ناسوت - عالم صورت،ملک و طبیعت - را به هم قرین سازد1 و فضای روحانی واحدی را خلق کند. چه گنبد ، مناره ، محراب و طاق در فرم ها و چه کتیبه ها و کاشی کاری ها و گچبری ها و کاربندی ها همگی به یک محور و نهایت منتهی به یک نقطه می شوند . نقوش ، اشکال و رنگ ها در معماری نشانه بارزی برای القای معانی پنهان هستند و مخاطب از طریق حضور در فضای معماری به درک شهودی آن معانی نایل می شود« در معماری ایرانی ، فضا سازی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
چنانچه در یک فضای واحد و یا متحد از پوشش های متنوع استفاده شود ، آن فضا متعدد ادراک و احساس می گردد و بالعکس.اما به همراه پوشش ، سه عامل نقش ، نور و رنگ نیز در فضا سازی دخالتی مستقیم و ناگزیر دارند. نقش ، محصول لاینفک و ناگزیر مصالح بنایی نیز می باشد.نحوه قرار گیری آجرها در کنار و بر رویهم به هر حال ، تولید نقش می کند. رنگ نیز به خودی خود ظهور نمی یابد مگر اینکه بر نقش بنشیند و در فضا سازی دخالت می کند. سومین عنصر مهم فضاسازی معنوی مسجد ، نور است که رنگ نشسته بر نقش را ظاهر می گرداند و در فضاسازی نقشی بی بدیل ایفا می کند. همه رنگ های نشسته بر نقوش است که رنگ ها را ظاهر می گرداند و طیف رنگین از کم رنگ به پر رنگ و سایه روشن را می آفریند. حسین نصر در کتاب ایران پل فیروزه در رابطه با تاثیر رنگ چنین می نویسد : » رنگ ها در هنرجنبه کیمیایی دارند و آمیختن آن ها خود یک هنر مشابه به کیمیاگری است. هر رنگ دارای تمثیلی است خاص خودش و نیز هر رنگ، دارای رابطه ای با یکی از احوالات درونی انسان و روح است. « »مساجد جهان اسلام در بکارگیری رنگ های متنوع از چارچوب واحدی پیروی می کنند و معمولا از رنگ های سبز ، فیروزه ای و آبی استفاده می کنند. رنگ آبی لاجوردی و فیروزه ای از عمده ترین رنگ های زمینه ای دیوارها ، کاشی ها ، محراب ، گنبد ، صحن و شبستان مساجد است.
2 « رنگ ها میتوانند بر احساسات، تمرکز و حتی سلامتی افراد تأثیر بگذارند. مطالعات انجام شده در محیطهای اداری و کارخانهها تأیید کردهاند که کاربرد رنگ های خاص باعث آرامش کارکنان میشود. امروزه رنگ درمانی برای مطالعه تاثیرات مثبت رنگ روی یک ارگانیسم به کار میرود. گوته بیش از این درباره ویژگی رنگ و - choromotherapy - تأثیرات آن روی انسان در زمان خویش مطالبی را نوشته بود. هلر در کتاب خود با عنوان "روانشناسی رنگ" - 1989 - بیان میکند رنگها واکنشها و تداعیهای غیرارادی و ناخودآگاه را برمیانگیزانند؛ برای مثال اشارات به طبیعت مانند جنگل سبز یا دریا آبی را برمی انگیزانند. هر فرهنگی به رنگها معانی نمادین ویژهای میدهد و اغلب این معانی با هم منطبق و سازگارند. رنگ های گرم و شاد مانند نارنجی متمایل به قرمز و زرد به عنوان رنگ های جذاب و طرب انگیز معرفی شده، در حالی که آبی سرد و سبز به عنوان رنگ های آرام بخش در نظر گرفته میشوند. مکانیسم ادراک رنگ پیچیده است. در غیاب نور، هیچ رنگی وجود ندارد. رنگ در واقع در نور است؛ چنانکه این مسأله توسط نیوتن در تجربه کلاسیک وی اثبات شده است. نور سفید از طیفی از رنگه Bقرمز، زرد، سبز، آبی و بنفشB و احساس سفیدی که حاضر است هنگامی که ترکیبی از اینها وجود دارد تشکیل میشود. یک قرن بعد از نیوتن نشان داده شد که نور سفید شامل همه رنگهای طیفی است، یانگ نظریه ادراک رنگ سه عنصری را مطرح کرد - بکر و استریمر، . - 2002 این نظریه بیان میکند که هر احساس رنگی میتواند با ترکیب سه رنگ اصلی روشن ایجاد شود. این سه رنگ شامل قرمز، سبز و آبی است. ترکیبی دوتایی از این رنگ ها منجر به احساس رنگ ثانوی میشود. رنگ در معماری ایرانی و عرفانی اسلامی تعریف های عمیقی دارد که جنبه های مختلف آن متعاقبا بیان میشود.رنگ از تنوع وگوناگونی - multiplicity - نور ایجاد می شود ودارای ذات و ماهیت وحدت و یگانگی - unity - است. [ 1 2 3 ]
برخی علمای اسلامی بر این باورند که رنگ سفید نماد خداست - وجود مطلق - و رنگ سیاه رنگ کعبه - خانه خدا - است و نماد اصلی تعادل متافیزیکی است که کعبه در ارتباط با آن است. آبی، رنگ فیروزه ای و طلایی در نقاشی های ایرانی اسلامی در میان رنگ های دیگر دارای درخشش و جلوه خاصی هستند. به این رنگها در قرآن نیز اشاره شده است. برای مثال، زرد نماد شادی و آسایش است. سفید رنگ مورد علاقه پیامبر - ص - بود. در مجموع می توان چنین بیان کرد که رنگ به عنوان یک ویژگی مهم در معماری اسلامی در نظر گرفته می شود. فرد با تنوعی از رنگ های شگفت انگیز در معماری اسلامی ایرانی مواجه می شود. کاربرد فراوان این مقدار از رنگ جنبه برجسته معماری اسلامی ایرانی است.
پیشینهتحقیق
رنگ از تکثیر نور حاصل میشود و نمایانگر کثرتی است که ارتباطی ذاتی با وحدت دارد. از دیدگاه اندیشمندان هنر اسلامی، رنگ سفید نماد وجود مطلق و رنگ سیاه که پوشش خانه کعبه است ، رنگهای آبی، فیروزهای و طلایی در نگارگری اسلامی و ایرانی، جلوههایی از معانی باطنی جاری در بطن رنگها هستند. روانشناسی رنگ در قرآن نیز مورد تامل جدی قرار گرفته است. "قالوادع لنار بک بیین لنامالونها قال انه یقول انها بقره صفرا فاقع لونها تسرالناظرین" آیهای که در آن رنگ زرد زرین عاملی برای سرور و انبساط خاطر ناظر معرفی میشود این آیه و همچنین احادیث و روایاتی که بر معانی رنگها دلالت میکردند. - سفید که رنگ محبوب پیامبر بود و سبز که نشانه سیادت فرزندان علی - ع - و فاطمه - س - محسوب میشد - رنگ را عاملی مهم در جهت استفاده معنوی در جلوههای نگارگری معماری اسلامی قرار داد، اهمیت و جایگاه رنگ در معماری اسلامی مورد توجه کامل قرار گرفته است. یکی از اصیلترین رنگهای مطرح در هنر اسلامی رنگ فیروزهای است، همچنین آبی لاجوردی هسته تمثیل مراقبه و مشاهده است،
بیانگر بیکرانگی آسمان آرام و تفکر برانگیز سحرگاهان صاف و صمیمی است، در درون مسجد، برخلاف بیرون که کاشی کاری بیشتر با آجر عجین شده است. نقوش کاشی با سفیدی نقوش گچبری همراه است که تضاد چشمگیری را با فضای پر نقش و رنگ بیرون برقرار میسازد و باعث میشود فضای داخلی مسجد آرامش و قداست خاصی داشته باشد که این قداست از رنگ سفید فضا و از بیرنگی و بینقشی سطوح داخلی نشات میگیرد، زیرا رنگ سفید به خصوص وقتی با نوعی خلوت، تفکر و سکوت همراه باشد، الهامگر نوعی بزرگی پاکی و اندیشه بالندگی است، بیشترین قسمت سطوح کاشیکاریها به رنگهای سردی چون زنگاریها، فیروزهایها و لاجوردیها تعلق دارد، لاجوردیها و رنگهای آبی فام عمق دارند که آدمی را به بینهایت و به جهانی خیالی و دست نیافتنی میبرند، آبی، گستردگی و وسعت آسمان صاف را به یاد میآورد. نشانه صلح است و رنگ بیگناهی، نور آبی، کسانی را که بیقرارند، آرام میکند، آبی همواره متوجه درون است و جنبههای گوناگون روح آدمی را نشان میدهد، در فکر و روح او داخل میشود و باروان او پیوند میخورد، آبی معنی ایمان میدهد و اشارهای است به فضای لایتناهی و روح.3 آبی سمبل جاودانگیاست. [5] رنگ مهمترین و پر محتواترین بعد هنر است. از دیدگاه قرآن مجید، رنگ و زینگیهای رنگی » - لون«ها - آن،نشانههایی هستند از وجود ذات باری تعالی برای کسانی که نعمتها و آیتهای خداوند را یادآور میشوند و به آنها میاندیشند و اینگونه پدیدهها را سرسری نمی گیرند. این افراد معمولاوَعلماا ذَرَألَکُمومتفکرانند:»فِیاَلوانُهُ،الاَرضِاِنﱠمُختَلفیذلِفاًکَ لَایَهً لِقَومٍ یَذَکﱢرُون«، و آنچه رنگارنگ در زمین برای شما آفرید، همانا در این نشانهای است برای گروهی که - خداوند و نعمتهایش را - یادآور میشوند - نحل، . - 13 و6 در آیات دیگری، رنگارنگی آفرینشهای الهی نشانههایی برای کسانی که آگاهند، دانا و دانشمندند یاد آور شدن نعمتهای الهی و اندیشیدن است. رنگ در کلام خداوند مفهوم غیر مادی دارد و شایان بحث فراوان است همانطور که در سورهی بقره آیهی 138 میفرمایند » این رنگ خداست و رنگ چه کسی از رنگ خدا بهتر است. ما پرستندگان او هستیم.[6] « و در اینجا خداوند از »رنگ« - صبغه - به معنی مطلق آن سخن میفرماید و نه از »لون« که »زینگی رنگ« از یک رنگ خاص است. از طرف دیگر رنگ را وسیلهی وحدت برگزیده است. رنگ خدا چیست؟ خدایی شدن و حق را پرستش کردن است. خداوند اینجا »رنگ« را
