بخشی از مقاله
چکیده:
در گذر زمان معماری قلعهها بسته به ویژگیهای گوناگونی شکل گرفته است. این ویژگیهاورودی و سردربنا را نیز مشروط کردهاند. عواملی همچون اقلیم، مصالح در دسترس، تناسبات هندسی شیوه ساخت به شکل مستقیم در ویژگیهای معماری آنها تأثیرگذار بودهاند. با تحلیل ویژگیهای گوناگون معماری ورودیها می توان بخشی از دانش فراموش شده معماری در استان را در این بناهای شاخص آشکار ساخت. بین ابعاد، تناسبات،مصالح و تزئینات دورههای گوناگون و شیوه معماری ورودی قلعهها در استان چهارمحال و بختیاری ارتباط مستقیم وجود دارد.
کمتر پژوهشی را میتوان یافت که به شکل خاص تأثیر عواملی همچون هندسه،مصالح و تزئینات را در این بخش بنا مورد تحلیل قرار داده باشد. این پژوهش برای نخستین باربا نگاه ویژه به تزئینات، مصالح و عناصر اصلی به تحلیل ورودیها پرداخته است.
این مقاله برپایه دادههای کتابخانهای از یک سو و دادههای میدانی از سوی دیگر نهاده شده است همچنین با مقایسه تطبیقی و بررسی ویژگیهای مشترک به ساختار عوامل تأثیرگذار دست یافته است. این مقاله بر آن است این تأثیر را آشکار سازد. با تحلیلهای انجام شده مشخص شد در ساختار تزئینات،مصالح کاربردی و ویژگیهای هندسی ورودیها می توان نکات مشترکی را که بیانگر شیوه معماری ساخت آنهاست به دست آورد.
.1 مقدمه:
استان چهار محال وبختیاری در گذر زمان پذیرای اقوام گوناگون از جمله لرها، بختیاریها بوده است. ساختار اجتماعی این اقوام برپایه فرهنگ خان محوری بوده لذا برای بیان نیازها و توانمندیهای ساختار اجتماعیشان فضاهای خاصی را در طراحی میطلبیدند. این فضاها همان قلعه ها میباشند. این قلعهها با ویژگیهای مشابه و اندک تفاوتی ساخته شدهاند که سردر و ورودی این بناها با توجه به اقلیم، مصالح دردسترس، تناسبات هندسی شیوه ساخت شکل گرفتهاند.
شناخت ویژگیهای گوناگون معماری ورودیها می تواند بخشی از دانش معماری گذشته در این منطقه را آشکار سازد. ما می توانیم این ویژگیها را به دلیل تطابق با اقلیم این منطقه در بناهای امروزی نیز به کار ببریم.
1. چگونه میتوان با بررسی اجزاء ورودی در قلعه به ساختار مشخصیاز جهت مکث و حرکت در ورودی دست یافت؟
2. چه تناسبات هندسی مشخصی در ساختار کالبدی ورودی قلعهها به کار رفته است؟
3. آیا بررسی ساختار سیرکولاسیون ورودیها میتواند منجر به رسیدن به اصول مشخصی در ساخت وساز ورودی قلعهها در این منطقه شود؟
.2 پیشینه تحقیق:
.2,1 هندسه:
برای ساختن یک بنا از نخستین گامها تا مراحل پایانی، همواره نیازمند دانش هندسه هستیم - مهدی زاده, ولی بیگ, تهرانی, ,1390 ص. - 15 در زمانهای گذشته که هنوز معماری بر پایه دانش آکادمیک بنیاد نهاده نشده بود، پایداری ساختمان، فرم تزئینات، ابعاد و اندازههای ساختمان و تناسب بین فرم و زیبایی بنا، براساس هندسهای بود که از نسلی به نسل دیگر انتقال مییافت؛ این هندسه همواره از زبانی ساده و درخور فهم بهره میبرد
واژه هندسه ازریشه اندازه، وهندسه معرب آن است - فره وشی, ,1352 ص. - 75 خوارزمی نیز این واژه را معرب اندازه میداند
المنجد هم این واژه را دارای ریشه فارسی میداند وآورده است که دانش آن از ایران به عربستان رفته است وی همچنین ریشه کلمه مهندس را هنداز فارسی آورده است ، فرهوشی این واژه را در زبان پهلوی هنداچک میداند
ریشه نخستین این واژه زامیگ پیمانه بوده است،که واژه نخستین برابر نهاده زمین و واژه دوم برابر با اندازه است. در فرهنگهای دیگر نیز این واژه برابر با اندازه وشکل آمده است
یکی از مهمترین ویژگیهای شناخت آثار تاریخی، پژوهش درهند سهو اشکال و دیگری هم چگونگی در انداختن این اشکال بر مصالح است که باید قابل اندازه گیری باشند . ازجمله بنیانهای هر ساختاری، هندسهی آن است که اندازه گیری را به دنبال خواهد داشت
نخستین بخش حیل هندسی، دانش معماری است آگاهی از الگوهای هندسی میتواند به شناخت بیشتر ما از معماری کمک برساند - تهرانی, ,1372 ص. . - 15 باید میان آنچه از دانش هندسه در ذهن معمار شکل می گیرد - هندسه نظری - وآنچه که باید برمصالح پیاده کرد - هندسه عملی - هماهنگی پدید آورد
.2,2 قلعه:
در فرهنگ فارسی قلعه به معنی "حصار بلند"، "پناهگاه که بر فراز کوه یا جای بلند ساخته شود" میباشد که جمع آن قلاع و قلوع هست . قلعه درگذشته در بافت روستا جایگاه خاص خود را داشته است . قلعه ها در اراضی وسیع و مرغوب در محیط طبیعی و در حاشیه و به فاصله از روستا ساخته شده که مسافتی از جوانب آنرا بیشه زارها و درختان مثمر و غیر مثمر پوشانده که باعث حفظ فاصله قلعه با منازل رعایا گردیده اند همچنین حصار هایی بلند در اطراف ساختمان قلعه وجود دارد که چهار یا دو گوشه حصار آن برجهای قوسی ساخته شده و داخل آن ساختمانی یک یا دو طبقه با نمایی از ستونهای سنگی، اطاقها و ایوانهای مجلل، انبار و سیلو و اصطبلهای متعدد اجزای تشکیل دهنده آن بوده، فضای سبز و حوض با آب نماهای فواره دار محیطی زیبا و دست نایافتنی را تشکیل داده، که مباشران و کارگزاران حاکم یا خان در آن رفت و آمد وخان دستورات و فرامین خود را از داخل قلعه و توسط مباشرین به رعایای خود در خارج از قلعه ابلاغ می نموده است
.2,3 ورودی:
فضای ورودی ضمن آن که یک جزء از فضای هر واحد معماری است، فضایی است که خود از اجزایی تشکیل شده است
فضای ورودی از ویژگیها و امتیازات خاص برخوردار است، زیرا علاوه بر کارکرد اصلی آن به عنوان یک فضای ارتباطی؛ از لحاظ بصری و ادراکی نیز فضایی رابط بین یک بنا با فضاهای شهری است
این فضا گاهی با مرتفع شدن و دسترسی بنا از سطح معبر، و در دیگری با گود شدن آن نسبت به سطح معبر، ارتباط و پیوند بنا با فضاهای شهری مجاور آن به حداقل ممکن کاهش یافته است
فضای ورودی در ابتدا تنها از یک جزء - فضا که درگاه نامیده شده است، تشکیل می شد، در حالی که به تدریج و در طی یک روند تاریخی، تعداد آن به هفت جزء - فضا: جلوخان، پیش طاق، درگاه، هشتی، دالان، ایوان و ساباط رسید
به این ترتیب فضای ورودی تنها به عنوان یک فضای ارتباطی باقی نماند، بلکه دارای کارکردهای اجتماعی و فرهنگی نیز شد. در طراحی فضای ورودی هریک از انواع بناها، اهداف و اصولی متناسب با آن بنا، از جمله: حفظ محرمیت افراد خانواده، ورود با خضوع، ورود به تدریج، آسانی دسترسی به فضاهای داخلی یا ایجاد دشواری در آن، شاخص و خوانا نمودن بنا در سیمای شهر، ایجاد پیوند بین بناهای بزرگ و عمومی با فضاهای شهری؛ در نظر گرفته می شد
- جلوخان فضایی وسیع و بزرگ است که از جلوی پیش طاق بعضی از بناهای بزرگ و مهم - قلعه ها - طراحی و ساخته می شده است. یکی از اهداف احداث جلوخان، اهمیت بخشیدن به فضای ورودی بنا و تمایز بهتر آن از فضای معبر یا میدان بوده است
- پیش طاق فضایی سرپوشیده و نیمه باز مانند ایوان است که در جلوی درگاه ورودی طراحی و ساخته می شد و فضای دسترسی را از فضای معبر متمایز می کرد
- درگاه فضای کوچکی که در ورودی در آن قرارمیگیرد. درگاه فضایی است که در دو سوی آن دو جرز یا دیوار قرار گرفته است که چهارچوب در ورودی در آن نصب شده است
- هشتی فضایی است که بلافاصله پس از درگاه قرار می گرفته است و یکی از کارکردهای آن تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت بوده است
- دالان ساده ترین جزء فضای ورودی است که تأمین ارتباط و دسترسی بین دو مکان، مهمترین کارکرد اصلی آن به شمار می آید. در انواع بناها، تغییر امتداد و جهت مسیر عبور در دالان صورت می گرفته است. به این ترتیب مسئله محرمیت را توسط دالانی که در امتدادی غیر مستقیم به حیاط ختم می شده، حل می کردند
- سکو عنصری است که عمومأ به صورت زوج در دو سوی پیش طاق ساخته می شده است. از این عنصر برای نشستن در جلوی یک بنا در هنگام انتظار برای شخصی استفاده می کردند
4. روش تحقیق:
قلعه درگذشته محل زندگی خان و خانواده ایشان بوده است ویکی از بناهای پرکاربرد و قابل تجزیه و تحلیل در این استان میباشد. تعداد سی و پنج قلعه در این استان شناسایی شده است. این بناها دارای ساختارهای معماری مشخصی در جزئیات و کلیات میباشند که با توجه به موقعیت مکانی قلعه، مخروبه بودن و پابرجابودن آنها و همچنین تشابه موجود در ساختار فرمی آنها تعداد چهارقلعه امیرمفخم دزک، امیرمجاهدشمس آباد، خدارحم خان چالشتر و سرداراسعدجونقان انتخاب شد. نمونه های گوناگون قلعه مورد بازبینی قرارگرفت وسپس تک تک نمونه ها برداشت شد پس از برداشت نمونه ها نقشه های آنها ترسیم و سپس برای بار دیگر نقشه ها در بنا مورد بازبینی قرارگرفتند، پس از تدقیق نقشه ها برای تحلیل ورودی قلعه ها نمونه های گوناگونی از جداول تهیه شد که درآنها ویژگیهای ورودی در قلعه ها مورد بررسی قرارگرفت.
وجود تغییرات مختصری که درگذرزمان درساختار ورودی ها پدیدآمده است امکان تغییر مختصری در نتایج هوشمندانه کار را ایجاد میکند. اجزاء تشکیل دهنده ورودی ها، مصالح و تزئینات بکار رفته در تک تک نمونه ها بررسی شد و نتایج تحلیل در جداول قرار گرفته و سپس جداول به شکل عمودی نیز مقایسه شدند به آن معنا که یک عامل در چندبنا بایکدیگر موردمقایسه قرارگرفت. نتایج افقی و عمودی ناشی از مقایسه در یک بنا وچند بنا با یکدیگر ترکیب و نتایج کلی بدست آمد. پس ازآن با تحلیل تک تک عوامل تلاش شد، اثرپذیری به شکل مشخص مورد بررسی قرارگیرد.
