بخشی از مقاله
چکیده:
بافت تاریخی هر شهرها با داشتن ارزشهای والای فرهنگی ، جزئی از هویت و شناسنامه ملی آن شهر است . این بافتها که در قلب شهرها جای دارند دارای ارزش های کالبدی ، عملکردی ، اقتصادی و فرهنگی اند که در اینچنین بستری هویت محلهای شکل میگیرد . بافت تاریخی شهرها به دلیل فرسودگی واحدهای مسکونی، عدم سهولت دسترسی، ضعف زیرساختها، مشکلات زیست محیطی، مشکلات معیشتی مردم و انفعال مدیریت های شهری و متخصصین ، مسیر رکود و عقب ماندگی را طی میکنند. برای
رفع مشکلات در زمینههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی
طرحهایی در قالب مرمت و إحیاء ( بازسازی، نوسازی و بهسازی ) در
کشورهای مختلف تهیه و اجرا شده است. شیوه برخورد با این بافتها متأثر از دیدگاههای فلسفی در شهرسازی متفاوت بوده است. بافت قدیم شهر شیراز به مساحت تقریبی 363 هکتار در مرکز شهر امروزی جای دارد. این محدوده که 2/8 درصد مساحت کل شهر را شامل می شود، هسته اولیه شکل گیری شهر شیراز است و طی دورانهای مختلف تغییر و تحولات زیادی را متحمل شده است که حدود آن دروازه ها و حصار دور شهر در دوره زندیه می باشد. مهمترین مراکز مذهبی شهر و قسمت عمده ای از بناها و مجموعه های با ارزش تاریخی در این محدوده واقع است. وجود 433 اثر بار ارزش، 8 دروازه و 12 مرکز محله و 4 بازار سنتی و مساجد و آرامگاه امامزادگان و چندین محور فرهنگی می تواند گویای
ارزشهای نهفته ، شیوه زندگی ورواب اجتماعی، آداب و رسوم،
باورها، تاریخ و هنر و به طور کلی این تراکم ارزشها ، بیانگر
هویت تاریخی و فرهنگی دوران تکوین و شکل گیری این محدوده می
باشد. حفظ و نگهداری و مرمت این آثار و مجموعه ها علاوه بر این که
حیات دوباره ای به این آثار می دهد، از نظر اقتصادی و اجتماعی
نیز هویت تاریخی فرهنگی شهر شیراز را احیا می کند. هدف از این پژوهش، بررسی آُسیب های بافت تاریخی شیراز و بررسی نقاط قوت و ضعف آن ، و در نهایت ارائه راهکارهای بهینه درجهت ساماندهی این بافت ارزشمند تاریخی است. روش تحقیق بصورت تطبیقی - تحلیلی است و با بررسی های میدانی و کتابخانه ای صورت پذیرفته است. این پژوهش به این پرسشها پاسخ میدهد : آیا تمامیت بافت فرسوده شیراز قدیم قابلیت ساماندهی را دارد؟ چه عناصری در این بافت دارای ارزش حفظ و نگهداری می باشد و کدام محوطه ها نیاز به بازسازی دارد؟ نتیجه ای که از این تحقیق برمیاید تدوین راهکارهای متناسب با برنامه های توسعه شهری و اهداف طرح تفظیلی شهر ، جهت حفظ ارزشها و جلوگیری از تخریب بیشتر این مناطق می باشد.
واژگان کلیدی : شیراز ، معماری سنتی ، بازار، بافت تاریخی، برنامهریزی مرمت ، عوامل فرسودگی
مقدمه :
بافت تاریخی شیراز بخشی از شهر امروزی است که کالبد آن دارای اطلاعات بسیاری از فرهنگ و تمدن و سنت و مستندات تاریخی از رواب اجتماعی گذشته ماست. هرچه میزان مشارکت بافتهای تاریخی در فعالیت های جاری بیشتر باشد ، امکان ادامه حیات و بقاء آن بیشتر خواهد بود و این میسر نمی شود مگر با مرمت و استحکام بخشی با این کالبدهای ناتوان یا کم توان ، بواسطه آسیب شناسی صحیح و علمی ، که این هدف با شناخت کافی از قوانین و تجارب جهانی و شیوه های علمی مصوب و طراحی و تصمیم گیری مدبرانه به دست خواهد آمد.
شکل گیری و ویژگی های بافت تاریخی شیراز :
تاریخ بنای بافت کهن شیراز که از نخستین هسته شکوفا شدن این شهر است را؛ تاریخ نگاران ، سال 74 ه.ق ذکر کرده اند وپی ریزی آن را بدست محمدبن یوسف ثقفی ، برادر حجاج بن یوسف ثقفی دانسته اند. طرح نخستین این شهر، همانند دیگر شهرهای بلاد پارس ، چون دارابگرد ، گور ( فیروزآباد ) ، بیشاپور ( کازرون ) به صورت دایره ای بود. شهر شیراز همانند بسیاری از شهرهای باستانی ایران وبا پیشینه ای بیش از 1233 سال شهرنشینی ، رخ دادهای ناگوار تاریخی وطبیعی ( جنگ و زلزله ) را پشت سر گذاشته و مردمان این شهر ، پس از وارد آمدن زیانهای بسیار شهر خود را بازسازی کرده اند و بارها وبارها از سقوط تاریخی شهر جلوگیری نموده اند. قدیمیترین قسمت شهر شیراز نواحی جنوب شرقی و مشرق آن است که بنای مسجد جامع هم در آن قسمت جای دارد که در عهد کریمخان زند رونق فراوان یافت. این شهر در چهار دوره تاریخی به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد وسلسله های
صفاریان ، دیلمیان ، آل بویه ، اتابکان ، صفویه ، زندیه ،
قاجاریه ، پهلوی واسلامی را تاکنون پشت سر نهاده است:
مرحله اول بافت تاریخی:
نخستین صورت شکل گیری شیراز کنونی به دوره آل بویه در قرن 4 ه.ق مربوط می شود. البته پیش از این دوره ، مسجد جامع عتیق إحداث شده بود وبازار شهر از کنارستان تا دروازه شهر استخر ادامه داشت.
در زمان عضدالدوله دیلمی ( آل بویه ) عناصر شهری در مسیر قنوات عضدی استقرار یافت وابنیه حکومتی در غرب و عناصر مذهبی در شرق محور بازار قرار گرفت.
این الگو به شکل گیری و گسترش استخوان بندی شهر شیراز در دوره
های بعدی نیز جهت داد.
سمت وسوی الگوی گسترش شهر در کنار محور بازار و ایجاد بافت مسکن حول ابنیه مذهبی و حکومتی ، شیوه ای بود که از این دوره به بعد چه در شیراز و چه در دیگر شهرهای مهم وپر رونق تقلید می شد وبه خوبی جوابگو بود. در واقع الگوی بافت شهرهای اسلامی به خوبی به نیازهای ساکنین پاسخ میداد وبا گسترش و تغییر و پیشرفت در دوره های بعد همراه شد.
مرحله دوم بافت تاریخی:
مرحله دوم تاریخ شهر ، در دوره اتابکان فارس بود. در این دوره عناصر مذهبی مهم شهر ، همچون مقبره شاهچراغ (ع) وسید میر محمد و سید علاءالدین حسین (ع) شکل گرفت ومحور دیگری به موازات محور قنات عضدی ( بازار بین الحرمین ) ایجاد شد.
مرحله سوم بافت تاریخی:
سومین مرحله در تحول تاریخی شهر ، مربوط به دوره صفویه است. در این دوره با باز شدن تنگه الله اکبر ، محور جدیدی برای توسعه شهر گشوده شد و زمینه ای برای ایجاد وتحکیم محور شمالی - جنوبی شهر فراهم کرد.
صفویان علاوه بر عناصر اصلی شهر در ساختار گذشته ، در طراحی
فضاهای شهری دارای الگو وروش خاص بودند که در شرای مختلف آن را
با نیازهای شهر ، مطابقت می دادند . ایجاد محورهای جدید ، چهار
باغ اول ( از دروازه قرآن تا پل علی بن حمزه ) وچهار باغ دوم (
از دروازه دولت تا باغ شاه ) و توسعه باغات از دیگر فعالیتهای
انجام شده در این دوره است. سومین محور قرارگیری عناصر شهر در
شیراز که در این دوره به وجود می آمد ، از مدرسه خان در شرق شروع
و به بازار داوود خان در حد فاصل دو شاخه بازار می رسید وبه
میدان شاه صفوی که قصر دارالشفاء و مسجد صفوی در اطراف آن بود
منتحی می شد.
مرحله چهارم بافت تاریخی:
این مرحله شکل گیری بافت تاریخی شیراز در دوره زندیه است. عمده ترین تحولات مربوط به این دوره ، إحداث انواع أبنیه های حکومتی نظامی بازار ، کاروانسرا ، مدرسه ، میدان و... بود که بسیار متنوع وعمدتأ در دشت مقیاس و بزرگ اند وتحکیم وتقویت ساختار و محور شمالی - جنوبی بافت با إحداث بازار وکیل بود . ضمنأ محدوده بافت تاریخی بر محدوده حصار زندیه منطبق می باشد.
شکل گیری محلات تاریخی شیراز:
محلات قدیمی شیراز طی دو دوره تاریخی مورد تقسیم بندی قرار گرفته اند که همچنان نامگداری آن طبق آنچه در این دوران نام گرفت باقی ماند. تقسیم بندی ها موجب نوعی تقسیمات شهری گردید که در نظام حراست و امور اداری و شهرداری و تقسیمات اقتصادی و آبیاری و ...
تاثیر گذارد . پس از اینکه برخی محلات در دوره بعدی درهم تلفیق شدند این تقسیمات ثابت ماند . و اینک محلات قدیمی شیراز با همین تقسیم بندی هنوز خوانده می شوند .
تقسیم بندی محلات قدیمی شیراز بر اساس گزینه های چندی مثل شغل کسبه فعال یا ساکن در محلات ، شکل محلات ، موقعیت جغرافیایی محله ، موقیت تاریخی محله ، نام بنای مهم و معروف درمحله ، نام شخص بانی یا موفوت دارای منزلت یا مقدس مدفون در محله ، دین و مذهب وکیش و... تقسیم بندی و نام گذاری شده اند. شناسنامه مختصری از محلات بافت قدیم شیراز به این شرح است: منطقه هشت شیراز؛ بافت تاریخی شیراز :وسعت منطقه: 350هکتار. پنج محله را حیدری خانه گویند ؛ محلات اسحق بیگ ، بازار مرغ ، بالا کفت ، درب شاهزاده و میدان شاه
. پنج محله را نعمتی خانه گویند ؛ محلات درب مسجد ، سر باغ ، سر دزک ، سنگ سیاه ، لب آب . محله یهودیان از هر دو عنوان خارج است.
