بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت تفسیر و تبیین قرآن به منظور کشف مراد خداوند از آیات قرآن و حفظ و صیانت از آن و نیز تعلیم روشهای صحیح تفسیر و تبیین قرآن به مخاطبان حال و آینده، باعث شده تا ائمه معصو - علیهم السّلام - به عنوان مفسرین حقیقی قرآن کریم، به این امر همت گمارند و از هر فرصتی جهت تفسیر صحیح آیات، استفاده نمایند. امام رضا - علیهالسلام - نیز به منظور تفسیر قرآن، روشهای تفسیر و تبیین آیات قرآن را به کار گرفتند و این روشها در مناظرات و یا پرسشهای تفسیری شاگردان و جوابهای تفسیریایشان کاملاً روشن است.
این روشها علاوه بر تفسیر و تبیین آیات قرآن، منجر به آگاهی بخشی به مخاطبان و یا خاموش کردن خصم و نیز برطرف کردن شبهات اعتقادی میگردید. روشهای تفسیری امام رضا - علیهالسّلام - روشهایی است که پرده از اسرار آیات الهی کنار میزند و آن حقیقت پنهان را آشکار میکند؛ اما گاه تفسیر آیات قرآن، مخاطب ویژهای میطلبد و این روش، شاید برای همه مخاطبان کارگر نیفتد و برای مخاطبی که از نظر فکری در سطح پایینتری قرار دارد، روش تبیین آیات کارساز است تا همه افراد به فراخور درک خود، از قرآن بهرهمند شوند. در این روش امام رضا - علیهالسّلام - از تمثیل، یادآوری گذشته، تشریح و غیره استفاده میکند تا مخاطب خود را از معانی آیات آگاه سازد. شیوه تبیین آیات قرآن، هم برای مخاطبان ویژه و هم برای مخاطبان عامی قابل استفاده است.
واژگان کلیدی:روش تفسیر، روش تبیین، امام رضا - علیهالسلام - .
مقدمه
تفسیر قرآن از جمله شاخههای مهم علوم قرآنی است که از دیر باز از سوی معصومان - علیهم السّلام - و پس از آن از سوی اصحاب و شاگردان آنان و در دوره حاضر از سوی علما و مفسرین دنبال شده است. علم تفسیر بر پایه روشهای درست تفسیر و تبیین آیات قرآن استوار گردیده است؛ اما گاهی دیده شده روشهای نادرستی همچون تفسیر به رای و تفاسیر ذوقی و سلیقهای جای خود را به روشهای تأیید شده داده است.
به دنبال آن جریانهای انحرافی و تکفیری در برههای از زمان شکل گرفته است که از سوی برخی مکاتب انحرافی دیگر حمایت میگردد که سرمنشأ ظلم و ستمگری و نیز گسترش عقاید انحرافی و اسباب بی اعتقادی و سستی پایههای معنوی در افراد میگردد. علت اصلی اینگونه انحرافات را میتوان در اجتناب از تفاسیر صحیح معصومان - علیهم السّلام - و نیز غرضورزیهای عمدی و سهوی نسبت به تفاسیر آن جستوجو کرد.
اهمیت حفظ و صیانت از قرآن کریم و تفاسیر صحیح ائمه معصومین - علیهمالسّلام - از سویی و مبارزه با سوء برداشتهای تفسیری و تفسیر به رای و تفاسیر ذوقی بدون هیچگونه پشتوانه علمی و عقلی از سوی دیگر و نیز تبیین شیوههای درست تفسیری و مورد تأیید معصومان - علیهمالسّلام - به منظور آموزش و الگو گیری از جهتی دیگر، محقق را بر آن داشت تا در رابطه با روشهای تفسیر و تبیین آیات مقالهای بنویسد. اما از آنجا که اهتمام همه معصومان - علیهم السّلام - بر امر تفسیر اهتمام ویژهای است و بررسی همه روشهای تفسیری معصومان - علیهالسلام - در این مقاله نمیگنجد، بنابراین فقط به روشهای تبیین و تفسیر آیات از سوی امام رضا - علیهالسلام - بسنده شده است.
این مقاله در صدد آن است که به بررسی روشهای مورد تأیید امام رضا - علیهالسلام - در مورد تفسیر و تبیین آیات قرآن کریم به منظور فهم چگونگی بهکارگیری این روشها و نیز الگوگیری از این روشهای صحیح، جهت تفسیر و تبیین آیات قرآن کریم بپردازد بنا بر این برای طلاب رشته تفسیر و علوم قرآنی و نیز همه افرادی که به دنبال روشهای تفسیر و تبیین آیات از دیدگاه امام رضا - علیهالسلام - هستند، مفید میباشد.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
علم تفسیر، تفسیر عبارتست کشف مراد خداوند و مقاصد الهی از آیات قرآن که مطابق با اصول و قواعد زبان عرب و اصول محاورهای عقلا باشد و از جمله علوم اسلامی است که همواره مورد توجه معصومین - علیهم السّلام - بوده است. آنان به عنوان مفسران حقیقی کلام وحی کوشیدند تا علاوه بر تبیین معنای درست آیات قرآن و کشف مراد حقیقی خداوند، با تبیین شیوههای تفسیری صحیح و آموزش آن به افراد شایسته و تربیت شاگردان ممتاز و نیز مبارزه با شیوههای نادرست تفسیر، همچون تفسیر به رأی، به حفظ و صیانت از آیات قرآن و تفسیر و تبیین صحیح آیات الهی بپردازند.
اولین مفسر قرآن کریم پیامبر اسلام - صلی االلهعلیه و آله و سلّم - بودند که شیوههای تفسیری صحیح را مورد استفاده قرار دادند. از جمله شیوههای درست تفسیری و مورد تایید معصومین - علیهم السّلام - ، روش تفسیری قرآن به قرآن، قرآن به عقل، قرآن به علم، قرآن به رمز و اشاره است. از جمله روشهای تبیین نیز عبارتست از روش توضیحی، تشریحی و یادآوری گذشته. امام رضا - علیهالسلام - نیز به عنوان یکی از خزانهداران علوم الهی، از شیوههای بیان شده در بالا برای تبیین و تفسیر آیات قرآن بهره گرفته است که در ضمن بیان آیات، به آموزش این شیوهها برای نسلهای آینده میپردازد.
اینگونه تفاسیر امام رضا - علیهالسلام - را میتوان در مناظرات ایشان، پرسشهای قرآنی شاگردان و جوابهای تفسیری امام رضا - علیهالسلام - مشاهده کرد و از جمله کتابهایی که به این مناظرات و پرسش و پاسخها پرداخته است؛ کتاب عیون الاخبار امام رضا - علیهالسلام - میباشد.مفسرین قرآن نیز در قرون بعد به تقلید از ائمه اطهار - علیهالسلام - به عنوان الگوهای راستین بشریت، از شیوههای تفسیری اهل بیت برای کشف مراد حقیقی آیات و نیز استنباط احکام شرعی و تفسیر ادبی قرآن کریم و همچنین تبیین قصص قرآنی بهره گرفته اند.
از جمله کتابهای تفسیری معاصر شیعه که با بهرهگیری از شیوههای تفسیری صحیح نگاشته شده است؛ تفسیر گرانقدر »المیزان« است که در آن از روش تفسیری قرآن به قرآن استفاده شده است و به این مطلب در مقدمه کتاب اشاره شده است.از جمله مقالات و پایان نامههایی که مرتبط با موضوع مقاله حاضر میباشند عبارتند از:مقایسه تفسیر امام رضا - علیهالسﻻم - با دیگر تفاسیر ، سید محمد باقر حسینی، صبری جلیلیان، مطالعات قرآنی، دوره ،نویسندگان معتقدند که با توجه به شرایط زمانه امام رضا - علیهالسلام - و سؤالات و ابهاماتی که در محضرشان مطرح میشد به تفاسیر مفید و حقیقت و کنه آیات اشاره داشتهاند و در بسیاری از موارد به تفاسیر تأویل گونه و بیان مصداق بسنده کردهاند.
ایشان از اسرائیلیات و روایتهای صحابه به تابعین به دور بودهاند و نکات بیان شده در تفاسیر ایشان در کمتر تفسیری وجود دارد.گونه شناسی روایات تفسیری امام رضا - علیهالسلام - ، عباس مصلائی پور و محسن کار گراب، دو فصلنامه حدیث پژوهی، سال دوم، شماره بهار و تابستان .1389 نویسندگان در قسمت چکیده مقاله بیان میکنند که به استناد بسیاری از آیات قرآن کریم پس از خدا و رسول - صلی االله علیه و آله و سلّم - ائمه اطهار - علیهالسلام - به معارف قرآن آگاهی کامل دارند و به بیان مهمترین گونههای روایات تفسیری امام رضا - علیهالسلام - از جمله ذکر سبب نزول، بیان معنی مفردات، تبیین آیات از راه بیان مصداق و نیز قیدهای توضیحی آیات، تعیین مرجع ضمیر و غیره میپردازند که امام رضا - علیهالسلام - برای تفسیر آیات این شیوهها را استفاده نمودهاند.
