بخشی از مقاله
چکیده:
بررسی و تحلیل شبکه های زیربنایی و حمل ونقل، پایه واساس بسیاری از برنامه ریزی ها بوده و از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نتایج آن می تواند بعنوان پایه بسیاری از مطالعات در جهت برنامه ریزی و تصمیم گیری مورد استفاده قرار گیرد. این تحقیق از نوع کاربردی و به لحاظ ماهیت، توصیفی- تحلیلی بوده که اطلاعات آن به منظور تحلیل به صورت کتابخانه ای و از منابع اطلاعاتی گردآوری شد. نتایج تحقیق نشان داد که از نظر شاخص برخورداری، شهرستان تهران بیشترین و مطلوب ترین وضعیت را در بین شهرستان های استان داشته است، همچنین نقاط سکونت گاهی واقع در مرکز و تا حدودی شرق و جنوب استان عمدتا از لحاظ دسترسی به شبکه حمل و نقل نسبت به سایر مناطق در وضعیت مطلوبی بوده اند و مراکز عمده سکونت گاهی استان نیز از نظر دسترسی به شبکه های ارتباطی با 56 درصد در وضعیت متوسط ارزیابی شدند.
1. مقدمه
بخش حمل و نقل به دلیل اهمیت ویزه و جایگاه مهمی که در اقتصاد جوامع بشری دارد یکی از شاخص های توسعه یافتگی کشورها محسوب می شود و پیشرفت و توسعه آن نقش مهمی در ایجاد تحول در سایر بخش های صنعتی، کشاورزی و تولیدی ایفا می کند. این بخش از بخش های زیربنایی اقتصاد بوده و تأثیر فراوانی برفرآیند رشد اقتصادی کشور دارد. به عبارتی بهتر می توان گفت که، بخش حمل و نقل در برگیرنده فعالیت هایی است که به شکلی گسترده در تمامی زمینه های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان داشته ودر مجموعه فعالیت های اقتصادی نقش چشمگیری بر عهده دارد. از این سو شبکه حمل و نقل نبز در واقع مجموعه ای از وسایل، امکانات، تسهیلات، مسیرها، قوانین و مقررات است که به منظور جابجایی افراد و کالاها به کار گرفته می شوند. این شبکه حمل و نقل، در هر جامعه ای همچنین جزو مهم ترین زیرساخت ها محسوب می گردد - طرح پایه آمایش استان تهران، 1388، - 1، به گونه ای که سلامت اقتصادی و اجتماعی هر محیطی بستگی بسیار زیادی به کیفیت عملکرد سیستم حمل و نقل آن محیط دارد - زیاری و همکاران، 1392، . - 118 این فعالیت امروزه چنان با زندگی مردم عجین شده است که تقریبا نمی توان آن را جدا از فعالیت های روزمره به شمار آورد - مهندسین مشاور آمودراه، 1376، . - 1 این شبکه ارتباطی در سطح کلان بر ساختار فضایی و کالبدی کشور تاثیر می گذارد و باعث تمرکز یا عدم تمرکز فعالیت های اقتصادی در مناطق کشور وباعث رشد مناطق در دسترس یا رکود مناطق دور از دسترس می شود - محمودی دیزجی، - 1389، با این وجود همواره بیشتر مطالعات چه در نواحی شهری و چه در نواحی روستایی بر نقش توسعه ای شبکه های ارتباطی و زیربنایی در این نواحی تأکید داشته اند، و آن را جزء لاینفک سیستم شهری و روستایی می دانند. از این رو بررسی و مطالعه وشناخت آن می تواند پایه و اساس بسیاری از برنامه ریزی ها در این نواحی گردد. به طوری که تحلیل این زیرساخت ها در مطالعات فرادستی همچون طرح های آمایش، تفصیلی و ... از جایگاه ویژه ای برخوردار است و نتایج آن می تواند به عنوان پایه مطالعات بسیاری از زیربخش ها در جهت برنامه ریزی و تصمیم گیری مورد استفاده قرار گیرد. لذا این تحقیق، به بررسی پراکندگی فضایی شبکه های زیربنایی و حمل و نقل در استان تهران پرداخته و در نهایت نسبت وضعیت برخورداری هریک از سکونت گاه های نقاط شهری و مراکز دهستان ها از نظر شاخص برخورداری، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
2. تعریف مفاهیم
در این بخش از تحقیق به منظور روشن تر شدن هر چه بیشتر ابعاد اصلی تحقیق به تشریح و تعریف هر یک از مفاهیم اصلی در تحقیق پرداخته می شود، این مفاهیم عبارتند از:
.2 1 زیرساخت1
ریشه تعریف اصلی زیرساخت مربوط به امور نظامی است و این واژه برای اولین بار برای تأسیسات و تجهیزات ثابت و ماندگار، ساختمان ها یا تسهیلات مورد نظر برای حمایت و کنترل نیروهای نظامی به کار رفت. در واقع می توان گفت که، زیرساخت به امکانات و خدماتی گفته می شود که نقشی بنیادین دربسیاری از فعالیت های اقتصادی و اجتماعی دارند، برای نمونه جاده سازی، تولید برق، ارتباطات و شبکه ی آب و فاضلاب. معمولا این گونه خدمات در سطح جامعه، منطقه و یا ملی ارائه می شوند و پرداخت مالیات سهمی عمده در تأمین بودجه ی آن ها دارد - ناییر و کومار2، . - 2010
.2 2 شبکه حمل ونقل
در ارتباط با خود کلمه حمل ونقل می توان گفت که حمل ونقل به حمل چیزی از جایی به جای دیگر، یا به همان عمل حمل کردن یا به عملی که درآن مسافرین، کالاها یا مواد جابه جا می شوند، گفته می شود. در واقع حرکت یا جابه جایی مردم و کالاها از جایی به جایی دیگر حمل ونقل گفته می شود - فرهنگ واژگان زبان انگلیسی هریتیج3، 1982، . - 1288 -1282 اما شبکه حمل ونقل و شوارع ارتباطی، زیرساخت های کالبدی هستند که حرکت وسایل حمل ونقل مختلف از طریق آن ها صورت می پذیرد. این حرکت، پدید آورنده یک سیستم کنشی یا فعالیت است. برای ارزیابی این سیستم، معمولا از اندازه، نوع و فراوانی حرکت وسایل نقلیه استفاده می شود - خیستی4، 2003، . - 23
.2 3 دسترسی
دسترس پذیری یا دست یابی پذیری یک عبارت کلی است به معنی بیشینه میزانی که یک سامانه یا یک ابزار، برای بیشترین شمار استفاده کنندگان، دسترسی پذیر باشد. به عبارتی دیگر، دسترسی پذیری، میزان و درجه آسان بود دسترسی است، چیزی که با آن بتوان به یک جایگاه مشخص، از هر مسیر و جایگاهی رسید و "دسترسی" داشت - ثانی وهمکاران، . - 1393 همچنین می توان گفت که قابلیت دسترسی، به معنای آزادی و توانایی افراد در دستیابی به نیازهای اساسی در راستای یک زندگی پایدار اطلاق می شود - لایو و چیو5، 2003، . - 19 دسترسی نتیجه ی تعامل چهار جزء است: جزء فضایی، جزء حمل و نقلی، جزء زمانی و جزء فردی - پسااوگلاری و دورتلی6، 2004، . - 228
.2 4 طبقه بندی راه های ارتباطی
منظور از راه های ارتباطی، خطوط ارتباطی که به منظور تسهیل در دسترسی در دو نقطه یا دو مکان به صورت شبکه حمل ونقل به کار گرفته می شوند، که شامل ریلی، هوایی و راه های زمینی - جاده ای - است. منظور از راه های ریلی راه های که، از خطوط راه آهن و به دو صورت یک خطه و دوخطه استفاده می شود و منظور از راه هایی هوایی، راه هایی هستند که از خطوط هوایی و فرودگاه ها به منظور جابه جایی و حمل ونقل استفاده می شود اما منظور از خطوط جاده ای - زمینی - ، طبق تقسیم بندی نشریه - 415طرح هندسی راه ها - ، که در جدول - - 1، ارائه شده، تعاریف وعملکرد زیر را درمورد انواع راه ها مشخص کرده است:
طبقه نام عملکرد آزاد راه جزئی از شبکه راه های ملی- دهلیز سفرهای داخلی و عبوری از کشور- شریانی برقرار کننده ارتباط بین مراکز استان ها و یا شهرهای بزرگ داخل کشور.
بزرگراه درجه جزئی از شبکه راه های ملی- دهلیز سفرهای داخلی و عبوری از کشور یک برقرار کننده ارتباط بین مراکز استان ها با شهرهای بزرگ داخل استان. اصلی درجه برقرار کننده ارتباط بین شهرهای داخل استان- جزئی از شبکه راه های دو استانی و بین شهری- دهلیز سفرهای مهم داخل استانی. تأمین کننده دسترسی به شبکه راه استانی- برقرارکننده ارتباط بین مولدهای ترافیکی مهم دریک استان مانند پالایشگاها، نیروگاه ها، مراکز درجه و شهرک های صنعتی و ... - برقرارکننده ارتباط بین یک بخش یا یک دهستان با چندین روستا به راه طبقه بندی بالاتر یا به شهر- جمع کننده ترافیک راه های با طبقه بندی پایین و انتقال دهنده به راه های با طبقه بندی بالاتر.فرعی برقرارکننده ارتباط بین روستاها و با راه های با طبقه بالاتر- برقرارکننده درجه ارتباط بین مولدهای ترافیکی محلی کوچک مانند مراکز صنعتی، مراکز دو تفریحی برون شهری در حاشیه شهرهای کوچک، پارک های جنگلی و ... برقرارکننده ارتباط بین روستاهای کوچک با یکدیگر یا با راه های با درجه طبقه بالاتر- تأمین دسترسی به زمین های مجاور شبکه راه های با سه درجه بالاتر- فراهم کردن ارتباط بین مناطق روستایی با زمین های مجاور
3. مواد و روش
مشخصات راهی با حداقل چهار خط عبور که خطوط رفت وبرگشت آن ازهم جدا و دوطرف آن محصور، بدون تقاطع بوده و درآن دسترسی با کنترل کامل است. همان مشخصات آزادراه است لیکن امکان ایجاد تقاطع ها و دسترسی ها در بزرگراه به طور محدود وجود دارد. می تواند دوخطه، چندخطه جداشده یا نشده باشد. تفاوت مهم راه اصلی درجه یک با آزادراه و بزرگراه در نحوه تأمین دسترسی ها است. معمولا دوخطه است ولی دربرخی موارد می تواند تعداد خطوط آن افزایش یابد.
دو خطه است.
دو خطه است.
دو خطه یا یک خطه است.
پژوهش پیش رو، به لحاظ هدف در زمره مطالعات کاربردی و از نوع ماهیت توصیفی- تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات آن به منظور تحلیل، به صورت کتابخانه ای و استفاده از منابع اطلاعاتی انجام گرفته است. برای محاسبه ی شاخص دسترسی سکونت گاه های شهری و مراکز دهستان ها - مجموعا 77 نقطه ی سکونت گاهی - ، ابتدا نحوه و نوع دسترسی به راه ارتباطی - جاده ای، ریلی و هوایی - در هریک از نقاط سکونت گاهی گردآوری و در نهایت شاخص دسترسی برای هر یک از این راه ها محاسبه شد.
- 1 دراین طبقه بندی، راه روستایی از نظر مشخصات هندسی جزء یکی از انواع راه های فرعی است.
