بخشی از مقاله
چکیده
شاید به جرأت بتوان گفت که اجرای پروژه عظیم - احیای میدان عتیق - بزرگترین پروژه اجرا شده در جهت حفظ و نگه داری میراث فرهنگی میهن عزیزمان پس از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران بوده است.میدان عتیق یا میدان قدیم اصفهان یادگار دوره سلجوقی ایران ، در طول تاریخ دستخوش اتفاقات عدیده ای بوده است .
شاید بهترین اتفاقات را از مرکز شهر بودنش در زمان سلجوقیان ، تا از دست دادن اهمیت مرکزیش در زمان صفویان - به نفع احداث میدان نقش جهان یا میدان نو - و در نهایت عبور خیابان های افقی و عمودی عریض از پیکره این میدان در دوران پهلوی اول و دوم که منجر به نابودی کلیت این میراث تاریخی شد ؛ بتوان نام برد .پروژه ی احیای مجدد این میدان تاریخی که از چند سال اخیر کلید خورد و با شتاب در خور توجهی پیش رفت و در تابستان سال 1392 افتتاح شد ، در عین تحسین برانگیز بودن نیازمند تاملی عمیق تر با مفاهیم روز احیای میراث تاریخی در جهان و تحلیل جوانب مختلف می باشد
.در این مقاله ، ضمن مطالعه و طراحی و اجرای این پروژه تلاش خواهیم نمود تا به اصول احیای پیکره این میدان و عناصر جدید آن تاملی عمیق داشته باشیم و پیشنهادهایی را در جهت هر چه بهتر شدن این میدان احیا شده مطرح نماییم .
مقدمه
در شهر های تاریخی جهان در خصوص تعمیر و مرمت و احیاء تک بناهایی که واجد ارزش تاریخی هستند نمونه های فراوانی وجود دارد. لیکن باز زنده سازی یک سند ملی محو شده با ابعادی در مقیاس میدان عتیق در شهر اصفهان نمونه بارزی وجود ندارد و احیاء این میدان یکی از افتخارات جمهوری اسلامی و به تبع آن شهرداری اصفهان و کلیه مدیران و دست اندر کاران شهر می باشد، فعال کردن این پروژه به مانند شروع یک جراحی قلب باز است که باید ضمن مراقبت های ویژه، برنامه ها و اقدامات آینده طرح و تاثیرگذاری این پروژه در پیرامون میدان بررسی و هدایت شود.
بدیهی است که در این اقدام هوشمندانه بایستی از درسهایی که از گذشته به ما رسیده و دارای اهمیت زیادی میباشد، بهره گرفت و ضمن نگاه به گذشته تاریخی به مشکلات وضع موجود در ابعاد گوناگون پرداخته شود. بی گمان دقت در ابعاد مختلف پروژه می تواند ضمن اطلاع رسانی فرهنگی تاریخی برای مردم و کارشناسان ، راهنمایی های سازنده در بهبود روند احیاء میدان عتیق شهر اصفهان را به همراه داشته باشد.
اصفهان، یکی از کهن ترین شهرهای ایران است که از دیرزمان تا حال هنوز به زندگی خود ادامه می دهد. آقای گیرشمن باستان شناس معروف به هنگام پرداختن به چگونگی شکل گیری - - تمدن مادها - - چنین می گوید - - شاخه ای از مادها در اصفهان گسترش یافتند و در آنجا عیلامیها هر دو حدود 700 سال پیش از میلاد به اصفهان رسیده بودند. این شهر در ارتفاع 1500 متری از سطح دریا قرار دارد و پیرامون آن را کویرها و نیمه کویرها احاطه کرده است.
عامل مهمی که باعث رونق و رشد اصفهان گردید زاینده رود است که پر آبترین رودخانه داخلی ایران می باشد و عامل دیگر توسعه اصفهان موقعیت جغرافیایی آن است. میان راه مراکز بزرگ بازرگانی قدیم یعنی دمشق و حلب در باختر و سمرقند و بخارا در مشرق و همچنین موقعیت مرکزی آن در خاک ایران باعث گردیدتا پایتخت دو سلسله نیرومند سلجوقی و صفوی قرار گیرد.
اصفهان در دوره هخامنشیان بنام گابا یا گی شناخته شده است و پاراتیکا که آنرا فریدن امروزی می دانند ار نواحی مشهور و معمور آن بوده است. و در عهد اشکانیان که حکومت ایران ملوک الطوایفی بوده و هر یک از قسمت های مهم و وسیع آن حکمرانی که لقب شاه داشته فرمانروائی می کرده اصفهان هم قلمرو یکی از پادشاهان جزء یا ساتراپ بوده است. پس از روی کار آمدن اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی آخرین پادشاه اشکانی - اردوان - از مدائن به سمت اصفهان متوجه شده و در حوالی این شهر ساتراپ آن را مقتول ساخته و اصفهان را متصرف شده است.شهر اصفهان در قرون اولیه اسلامی از دو قسمت جی و یهودیه تشکیل می شده.
HART - ایرانشناس معاصر انگلیسی - راجع به شهرستان و یهودیه می نویسد: قسمت قدیم شهر اصفهان گاوه نامیده می شد که همان گابه استرابون - Strabon - می باشد و پس از چندی نام شهرستان به خود گرفت و پس از آن عده ای بفاصله دو میلی آن استقرار یافتند. محل سکونت و عمارت اینان قسمت غربی شمال آن شهر بود. کم کم شهر اصفهان - جی، گاوه یا گابه - وسعت یافت و یهودیه نیز توسعه پذیرفت تا جائی که هر دو قسمت بهم اتصال یافت و از هر دو یک شهر بزرگ بوجود آمد و این امر در حدود قرن دهم میلادی - قرن چهارم هجری - به انجام رسیده است.
آنطور که ابونعیم در کتاب خود بنام اخبار اصفهان ذکر می کند. شهر جی در زمان پیروز و - /459-486م - و خسرو اول /531-579 - م - از سلسله شاهان ساسانی پی ریزی شده و شهری گرد بوده است. آنطور که ذکر شده جی چهار دروازه داشته به نام های دروازه خور، دروازه اسفیس، دروازه تیره و دروازه یهودیه، دیوار شهر امتدادی نا منظم داشته و طول آن به 7100 ذراع می رسیده - هر زراعی بین 0,6 تا 0,8 متر بوده اس - و صد برج در دیوار جی ساخته شده بود. در داخلی دیوار جی خسرو اول بناهایی ساخته بود.
این رسته حدود /987 - م - از یک ارک قدیمی در جی نام می برد بنابر نوشته ابن ندیم: - در حدود /987م - نسخه های کهنه ای بزبان پهلوی در جی پیدا شد. از این نوشته های پهلوی برمی آید که جی در روزگار ساسانیان نه فقط پناهگاه امنی محسوب می شده بلکه برای توابع آن مرکزی اداری نیز بوده است. - - جی - - در دوره حکومت خاندان ساسانی، مرکز اداری و حکومتی بود و عناصر شهری مانند میدان و بازار را در خود داشت. در مقابل یهودیه و هسته های روستایی اطراف آن نقش ربض را داشتند. همچنین به نظر می رسد که هدف آنها بیشتر متوجه بازسازی و تزیین میدان کهنه بود، تا محلی باشد برای تمرکز دیوانیان و امیران در جلوه جدید ساختار مذهبی – سیاسی کشور. در سمت شمال میدان، مدرسه و کاروانسرای صفوی کاسه گران و در ضلع جنوب بقعه هارون ولایت و در جنوب شرقی مسجد علی، بازمانده ساختمانهای اولیه صفوی است.
پس از آنها شاه عباس اصلاحات را ریشه ای تر کرد میدان کهنه فضای کالبدی کافی و قوی برای ساختار سیاسی روبه رشد صفوی نبود. این پادشاه با تدارک طرح جدیدی، شهر را به سمت جنوب غربی کشاند. هسته مرکزی طرح میدانی بود که تأسیسات اداری، مذهبی، علمی و اقتصادی در پیرامون آن قرار می گرفت. این میدان - - میدان نو - - یا - - میدان نقش جهان - - نامگذاری شد و دارای عملکردهای همان میدان قدیمی - البته در سطح بالاتر - گردید.
این میدان در واقع دریچه ای بود که امپراطوری صفوی، خود را هم در وجه جدید متمرکز می کرد و هم به جهان نشان می داد. عناصر اصلی شهر و مرکز حکومتی مسجد بزرگ شهر دهانه اصلی بازار،مدرسه دینی و گذرهای اصلی شهر در گرداگرد میدان قرار گرفتند. در جنوب میدان - - مسجد شاه - - و در ضلع شرقی، مسجد دیگری به نام مسجد - - شیخ لطف االله - - و روبروی آن نیز در سوی غرب - - عالی قاپو - - احداث شد.
بازار در قسمت شمال میدان قرار گرفت و میدان کهنه و میدان نقش جهان - نو - را به هم وصل کرد، در واقع در این منطقه، شهر پیش از دوره صفوی و شهر آن دوره با هم ترکیب شدند. بازار صفوی که - - بازار قیصریه - - نام گرفت، کماکان عناصر بازار سلجوقی از جمله مسجد، مدرسه، کاروانسرا، تیم و تیمچه را در جمع کرد. این محور ، به همراه محور بازار در این دوره اهمیت بارز پیدا کرد و در واقع ستون فقرات شهر محسوب شد.
این دو محور را میدان نقش جهان به هم متصل و مرتبط ساخت.در دوره صفوی میدان کهنه و میدان نقش جهان همچون دو مرکز ثقل قوی عمل می کردند و به توسعه خطی شهر در کنار محور مصنوع - بازار – چهارباغ - و محور طبیعی - زاینده رود - یاری می رساندند. با افزایش قدرت و رونق شهر ، هسته های روستایی پراکنده همچون مارنان، حسین آباد و سیچان و فرح آباد حول آن به وجود آمد و در نتیجه توسعه هسته ای شهر همچنان ادامه یافت. در این دوره سیستم تقسیم بندی اصفهان بر محله های مسکونی استوار بود که این سیستم در تمامی دوره های تکامل شهری و شکل گیری شهر حفظ شده است. در محله های قدیمی، بافت درهم پیچیده و عنکبوتی به چشم می خورد، در صورتی که محله های جدید بافت شبکه ای منظم داشتند.
شکل گیری میدان در دوره های مختلف تاریخی
طبق اسناد و مدارک موجود، اولین مسکونی پیش از دوره ساسانیان در منطقه اصفهان شکل گرفتند: عبارت بودند از یهودیه، جی، یوان، خوشینان، لبنان و جوزان جی واقع در حد شمالی زاینده رود بود. اصفهان در زمان ساسانیان مرکز اداری و حکومتی بوده است. در یهودیه و هسته های روستایی اطراف آن - جوزدان و لبنان - اقشار ساده اجتماعی می زیستند و در نتیجه این منطقه اهمیت و رونق خاصی نداشته است.
این مراکز در دو کهکشان زیستی به طور متوسط با فاصله ای در حدود چهار کیلومتر از یکدیگر قرار داشتند. این مراکز از سویی به خاطر مسائل قومی، قبیله ای و مذهبی قادر به پیوستن به یکدیگر نبودند و از سوی دیگر ناچار از مبادله اقتصادی، فرهنگی و انسانی با یکدیگر بودند. بنابراین با حفظ هسته زیستی، شبکه هایی از خطوط ارتباطی را بین خود به وجود آوردند. که این شبکه ها به دو بخش درون کهکشانی و برون کهکشانی تقسیم می شدند.
عمده این خطوط ارتباطی، بین یهودیه، هسته های اطراف آن و به سمت غرب رو به لبنان و جوزدان شکل رفته اند. در بین این خطوط ارتباطی یک فضای خالی به وجود آمد که از آن به عنوان محلی برای داد و ستد استفاده می شد.پس از حمله اعراب به ایران، اصفهان نیز همانند شهرهای دیگر به تصرف اعراب درآمد. منطقه جی تسخیر شد، اما یهودیه و روستاهای اطراف آن به علت فقر و نداشتن موقعیت های حساس اقتصادی و نظامی در امان ماندند.
