بخشی از مقاله
چکیده
پایداری جمعیتی، بخشی از پایداری سیستم است که در ارتباط تنگاتنگ با پایداری اقتصادی، اجتماعی، علمی فرهنگی و زیست-محیطی قرار دارد. پایداری جمعیتی هم بر این ابعاد اثر گذاشته و هم به شدّت از آنها تأثیر پذیرفته است. پایداری در ابعاد مذکور، هدف اصلی سیاستگذاریها و برنامههای آمایش است. در این میان، پایداری جمعیتی نقش مهم و کلیدی در آمایش سرزمین، بهویژه آمایش علم و فناوری دارد.
در این راستا، مقاله پیشرو با استفاده از تحلیل ثانویه دادهها و نتایج سرشماریهای جمعیتی به بررسی و تحلیل روند تحولات جمعیتی و تفاوتهای منطقهای و فضایی آن در ایران میپردازد. نتایج نشان داد یک بُعد ناپایداری جمعیتی که در نرخهای بالای مهاجرستی و رشد منفی جمعیت معنا پیدا میکند به ویژگی مسلّط مناطق شرقی و جنوب شرقی کشور تبدیل شده است.
بُعد دیگر ناپایداری جمعیتی در نرخهای بالای رشد جمعیت و مهاجرپذیری زیاد مشخص است و بیشتر برای مناطق مرکزی و بهویژه استان تهران، پایتخت کشور، مشاهده میشود. بر اساس نتایج، ناپایدار جمعیتی به شدت متأثر از نظام تمرکزگرایی امکانات و فرصتهای نابرابر توسعهای در سطح کشور است.
سطوح متفاوت توسعهیافتگی استانهای کشور، نابرابریهای فضایی را در ابعاد و ویژگیهای مختلف جمعیتی رقم زده است. در نتیجهگیری از مقاله میتوان گفت عدم تعادل در بهرهگیری از مواهب توسعهای منجر به باروری و مرگ ومیر بالا و تحرکات ناموزون جمعیت، مانند مهاجرت از مناطق کمتر توسعهیافته به مناطق توسعهیافتهتر کشور شده است. بدین ترتیب، نابرابری و ناپایداری در خرده نظامهای اجتماعی، منجر به ناپایداری جمعیتی شده و توزیع بهینه فضایی جمعیت را با چالش مواجه ساخته است.
مقدمه
اتخاذ رویکرد بخشی در نظام برنامهریزی کشور و اجرای سیاستهای توسعهای تمرکزگرا در درون این رویکرد، مسائل و چالشهای عدیدهای را نظیر توسعه نابرابر، عدم تعادلهای منطقهای، از دست دادن منابع و ظرفیتهای منطقهای و... شده است. بر این اساس، در سالهای اخیر مبحث آمایش سرزمین مورد توجه قرار گرفته است. آمایش سرزمین، برخلاف رویکرد بخشی، با رویکردی همه سونگر در چارچوب توسعه فضایی سعی بر آن دارد بر چالشهای مذکور فایق آید و راهکارهای مناسب را برای تحقق توسعه متوازن، همه جانبه و پایدار در سطح ملی و منطقهای ارائه نماید.
یکی از ابعاد مورد توجه در پارادایم آمایش سرزمین، تحولات جمعیتی، پراکندگی و پویایی آن است. جمعیت و تحولات آن یکی از نیروهای اصلی اثرگذار بر تحولات و تغییرات اجتماعی است و تقریباً همه جنبههای زندگی را تحت تأثیر قرار میدهد. با توجه به ساخت و پویایی جمعیت، قابلیتها و نیازهای مشخص و قابل پیشبینی میشود. شکوفا کردن قابلیتها و تأمین نیازهای جمعیت از جمله اهداف برنامههای توسعه اقتصادی و اجتماعی است. بنابراین، بررسی و تحلیل روند تحولات جمعیتی و تفاوتهای منطقهای و فضایی آن، همواره یکی از ضرورتهای اساسی در عرصه سیاستگذاری و برنامهریزی محسوب میشود.
شکل :1 ابعاد پایداری سیستم
پایداری جمعیتی1 به عنوان بخشی از پارادایم پایداری سیستم از اهمیت زیادی برخوردار است. همانطور که در شکل شماره 1 مشاهده میشود پایداری جمعیتی بخشی از پایداری سیستم است که ارتباط تنگاتنگی با پایداری در سایر ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست- محیطی دارد. پایداری جمعیتی هم بر این ابعاد اثر گذاشته و هم از آنها تأثیر میپذیرد. به همین دلیل، امروزه مسائل مربوط به جمعیت، خصوصیات و ویژگیهای آن رابطه تنگاتنگی با شرایط و عوامل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و محیطی پیدا کرده است.
یکی از مولفههای کلیدی پایداری سیستم و ابعاد مختلف آن، برابری و عدالت فضایی و منطقهای است. عدالت فضایی همواره از مهمترین و پایهایترین ارکان توسعه پایدار و آمایش سرزمین است. عدالت فضایی، در برگیرنده مفاهیمی چون توزیع متناسب عملکردها و خدمات، دسترسی مناسب به مراکز خدماتی و فعالیتی بدون تبعیض و تفاوت بین ساکنان یک کشور یا منطقه است. عدالت اجتماعی، تداوم حفظ منافع گروههای اجتماعی متفاوت بر اساس گسترش بهینهی منابع، درآمدها و هزینهها است.
مسئلهی مهم در توزیع عادلانه امکانات به عنوان راهبرد عدالت اجتماعی، چگونگی توزیع خدمات و تواناییها بین نواحی و مناطق مختلف است - حکمتنیا و همکاران،. - 1390 با این وجود، شواهد بیانگر نابرابری فضایی و منطقه ای محسوس و چشمگیری در ایران است. تفاوتهای استانی سطح توسعه، رفاه و سلامت در ایران بخوبی مستند شده است
این وضعیت عمدتاً ناشی از نبود فرصتهای برابر در منابع، وجود برنامهریزی مرکزگرا و بهرهگیری از الگوی توسعه »مرکز- پیرامون« بوده است. یکی از پیامدهای نابرابری فضایی، نابرابری و تفاوتها در ویژگیها و فرایندهای جمعیتی است. در واقع، هرچند ایران در دستیابی به بسیاری از اهداف توسعه در سطح ملی موفق بوده است، ولی هنوز تفاوتهای منطقهای در شاخصهای توسعه و فرایندهای جمعیتی موجود است. بنابراین، هدف از این مقاله بررسی روند تحولات جمعیتی و تحلیل ابعاد مختلف پویائی جمعیت و ارائه تصویری جامع از وضعیت موجود و تحولات آینده جمعیتی در مناطق مختلف کشور است.
روش تحقیق
روش تحقیق این مقاله، تحلیل ثانویه دادههای سرشماری کشور بویژه سرشماریهای 1390 و 1395 است. علاوه بر آن، سایر منابع و دادههای موجود از جمله دادههای سازمان ثبت احوال و نیز دادههای بررسی جمعیتی-بهداشتی وزارت بهداشت نیز برای بررسی شاخصهای مختلف جمعیتی و تحلیل نابرابریهای فضایی جمعیت مورد استفاده قرار گرفته است.
