بخشی از مقاله
مقدمه
خاک مجموعهای از اجسام طبیعی در سطح زمین بوده که محصول برهمکنش عوامل خاکساز میباشند که بر اساس نظریه ینی - 1941 - این عوامل خاکساز شامل اقلیم، موجودات زنده، پستی و بلندی، مواد مادری و زمان می باشند. برهمکنش این عوامل خاکساز درجه توسعه خاک و ویژگیهای آن را کنترل میکنند. این درجه توسعه خاک بوسیله مقایسه آن با مواد مادری تشکیل دهنده آن نشان داده میشود.
از این رو یکی از اهداف ژئومورفولوژی خاک، مطالعه نوع و منشأ مواد مادری خاک بوده و شناخت آن قبل از مطالعه خاکها ضروری است ناودیسها یکی از اشکال چین خوردگیها می باشند که در آن لایهها از طرفین دارای شیب به سمت مرکز میباشند در این حالت با گذر از مرکز ناودیس به سمت قسمت خارجی آن سن لایهها افزایش مییابد. به لحاظ وجود یک توالی از بیرونزدگی سنگی، ناودیسها مکانهای خوبی برای مطالعه تاثیر جنس سنگ بر تحول و تکامل لندفرمها و نیز مطالعات تشکیل خاک میباشند.
سنگهای مادری متفاوت به لحاظ مقاومت به هوادیدگی، نوع و مقدار کانیهای تشکیل دهنده و نیز بافت با یکدیگر متفاوتند. این عوامل کنترل کننده شدت هوادیدگی و نیز خاکهای توسعه یافته بر روی انواع متفاوت سنگها میگردد. در راستای این هدف در این مطالعه فرآیندهای تشکیل و تکامل خاک از سنگهای مادری متفاوت مورد بررسی قرار گرفته است.
مواد و روشها
کپهداغ منطقهای کوهستانی است که در آخرین چینخوردگی آلپین و فازهای فرسایشی به وجود آمده و به لحاظ مورفولوژی جوان بوده و توپوگرافی رابطه مستقیمی با ساختارهای زمینشناسی دارد به گونهای که تاقدیسها، ارتفاعات و کوهها را به وجود آورده و ناودیسها اغلب دشتهای میانکوهی را میسازند. ناودیس شیخ در شمال شرقی بجنورد شامل ردیفی از سازندهای گوناگون متعلق به کرتاسه و ترشیاری میباشد که بر مبنای وسعت منطقهای پس از انتخاب یک لیتولوژی از هر سازند، یک نیمرخ خاک بر روی آن حفر، تشریح و نمونهبرداری شد.
بر پایه دادههای اقلیمی موجود در ناحیه رژیم رطوبتی منطقه مورد مطالعه آریدیک و رژیم حرارتی آن مزیک میباشد. مکان خاکرخها به گونهای انتخاب گردید که همگی بر روی شیبهای کناری قرار گرفته به طوریکه همه خاکها به صورت مستقیم و درجا از سنگ مادری زیرین خود به وجود آمده باشند. آزمایشهای فیزیکوشیمیایی متداول شامل بافت به روش هیدرومتری، کربنات کلسیم معادل از طریق خنثیسازی با اسید ، کربن آلی خاک با استفاده از اکسیداسیون تر انجام پذیرفت. همچنین واکنش گل اشباع و هدایت الکتریکی عصاره گل اشباع نیز اندازهگیری گردید و در نهایت خاکها تا حد زیر گروه با استفاده از کلید تاکسونومی خاک طبقهبندی شدند. نقشه زمینشناسی ناحیه مطالعاتی که توالی سنگی در ناودیس مورد مطالعه را نشان میدهد.
نتایج و بحث
بررسی روند تحول خاکهای منطقه مورد مطالعه نشان میدهد که به سبب حاکمیت اقلیم خشک و نیمهخشک مسیر تکامل خاکها و تشکیل افقهای پدوژنیک به شدت تحت تاثیر طبیعت مواد مادری تشکیل دهنده خاک است. مقاومت بالای سنگ آهک سازند کلات و نیز ماسهسنگ سازند آیتامیر در برابر هوادیدگی سبب شده است تا در این نواحی لندفرمها به صورت صخرهای و پرشیب بوده و حداکثر میزان بیرونزدگی سنگی وجود داشته باشد.
به موجب این شرایط، خاکهای تشکیل شده بر روی این سنگها نیز کم عمق بوده و تکامل چندانی مشاهده نمیشود به گونهای که خاک تشکیل شده بر روی ماسهسنگ فاقد افق شناسایی زیرسطحی بوده و فرایند پدوژنیک قابل توجهی در آن مشاهده نمیشود. در بررسی مشابه برای سنگ آهک نیز فرایندهای پدوژنیک محدود به تشکیل افق کمبیک گردیده و فرایندهای پیشرفتهتر مانند انتقال و آبشویی آهک در نیمرخ خاک مشاهده نمیشود.
در ادامه، مطالعهی تاثیر لیتولوژی سازندهای سنگانه، پستهلیق و نئوژن بر تکامل لندفرمها نشان میدهد که به دلیل آنکه همه این واحدهای سنگی دارای درصد رس قابل توجهی بوده و در برابر هوادیدگی مقاومت چندانی ندارند لذا لندفرمهای تکامل یافته به صورت تپههای کم ارتفاع با شیب آرام میباشند. مقایسه خصوصیات خاک بر روی این لندفرمها بیانگر آن است که به سبب بالا بودن درصد رس در مواد مادری - شیل، سنگ رس و مارن گچدار - خاکهای این نواحی همگی دارای بافت سنگین رسی میباشند اما با این وجود در مقایسه با سازندهای سنگانه و نئوژن، فقط خاکهای مشتق شده از سازند پستهلیق دارای خصوصیات انبساط و انقباض شدید میباشند به طوریکه این خاکها در رده خاکهای ورتیسول طبقهبندی میشوند.
که دلیل آن را باید در ترکیب کانیهای مواد مادری و خاکهای حاصل از آنها جستجو کرد. خرمالی و امینی در بررسی کانیهای رسی سنگهای مادری کپهداغ نشان دادند که مقدار اسمکتیت در سنگهای سازند سنگانه بسیار کم و ناچیز است در حالی که اسمکتیت کانی غالب سنگهای سازند پستهلیق میباشد که سبب بروز خصوصیات انبساط و انقباض قابل توجه و فرایندهای چرخش خاک و یکنواختسازی میشوند که از فرایندهای حاکم در خاکهای ورتیسول به شمار میروند.
در مقایسه با این خاکها، خاکرخهای مشتق شده از شیل در سازند سنگانه فاقد خصوصیات انبساط و انقباض قابل شدید بوده و از طرفی پایداری زمیننما در این نواحی موجب تشکیل خاکهای عمیق و آبشویی قابل توجه در آنها گردیده است.
