بخشی از مقاله
تدوین ضوابط طراحی اکوپارک
(مطالعه موردی:اکوپارک پردیسان تهران)
چکیده
اکوپارک، محیطی است که در آن فعالیتهای تفرجی، همگام با شناسایی و چگونگی برخورد با مسایل زیست محیطی از جنبههای گوناگون آموزش همگانی صورت میگیرد. فرضیه اصلی طراحی اکوپارک فراهم آوردن پشتوانههای اقتصادی، علمی و زیست محیطی مناسب برای آموزش عمومی و ایجاد فرهنگ صحیح محیط زیستی میباشد.
با توجه به زمینهها و روند توسعه در کشور و با توجه به مشکلات زیست محیطی موجود و نیز تاثیرات ازدیاد روز افزون جمعیت و رشد پرشتاب فنآوری و در پی آن افزایش مصرف و تولید انواع زباله و پسابهای خانگی و صنعتی، ضرورت طراحی و اجرای اکوپارک اجتناب ناپذیر دیده میشود. بنابر این با تکیه بر قابلیت های موجود و کاربریهای متنوع و مفید اکوپارک، تاسیس اینگونه فضاهای تفرجی ـ زیست محیطی شهری برای حرکت در جهت توسعه پایدار شهری لازم بوده و با توجه به نکاتی از قبیل : تعیین اهداف هر طرح و تطابق آن با اهداف زیست محیطی، همخوانی فعالیتها با یکدیگر، استفاده از امکانات و موقعیت های مکانی، اجتماعی و مدیریتی برای مطرح نمودن کاربریهای فراغتی- آموزشی، توصیه میگردد. در راستای پاسخ به موارد ذکر شده، محدوده فعلی پارک پردیسان در شمال غرب تهران به منظور مطالعه و تدوین ضوابط طراحی اکوپارک انتخاب شده است. برای این منظور ضمن بررسیهای میدانی و نیز مطالعه نمونههای موجود در جهان سعی شده است تا این اصول و ضوابط از یک همسویی جهانشمول و علمی برخوردار باشد و طراحی نهایی پارک در این راستا صورت پذیرفت.
واژه های کلیدی: پارک صنعتی، اکوپارک، مهندسی اکولوژی، طراحی منظر، تفرج
مقدمه
اکوپارک منحصراً در راستای کاربریهای همخوان با محیط زیست و صنعت بازیافت توسعه مییابد. اکوپارک در بر گیرنده صنایع مرتبط با فنآوری های زیست محیطی، محصولات و خدمات، و مخصوصاً صنایع بازیافتی می باشد.
پیشرفت موفقیت آمیز اکوپارک، مستلزم برنامهریزی دقیق در امور زیربنایی و همچنین چگونگی مدیریت آن است.
برای این منظور همگامی و همسویی رشتههای گوناگون علوم از قبیل مهندسی صنایع، عمران، معماری منظر، شهرسازی و معماری، مدیریت محیط زیست، مدیریت بازرگانی و .. برای ایجاد اکوپارکها مطرح میگردد.
از نظر انسان امروز، شهر جایگاهی است که انسان باید در آن احساس امنیت و آرامش نماید و در مسیر رشد و تعالی قرار گیرد. اگر شهر مهد تعالی انسان امروزی است، پس هر چه این فضا شاداب تر، سرسبزتر و شکوفاتر باشد، امنیت و آرامش در آن بیشتر و رشد بهنجار و موزون انسانی تامین شده تر است.
اکوپارک فضایی است که رو به سوی شادابی، سرسبزی و شکوفایی دارد که علاوه بر پاسخ دهی به نیازهای روحی-
جسمی، به آرامش، امنیت و تفرج شهروندان، به مشکلات مربوط به محیط زیست و نیز مسایل اقتصادی و صنعتی پاسخ میدهد. اگر مردم از اهمیت محیط زیست و انرژی و ماده به طور عینی آگاه شوند، خود در حفظ و جلوگیری از تخریب محیط زیست مشارکت فعال و آگاهانه خواهند نمود. وجود این مکانها، این امکان را به دست میدهد تا ضمن تفریح و سرگرمی و گذران اوقات فراغت، فرصتی برای آموزش افراد درباره محیط زیست اطرافشان که به طور روزمره احتیاج به مدیریت مستقیم انسان (شهروند) دارد، از طریق نشان دادن چگونگی فرآیند این رخدادها، فراهم گردد.
پارکهای اکولوژیکی به عنوان پارکهای تفریحی و تحقیقاتی با اهداف ارتقای آگاهیهای زیست محیطی احداث میگردد. هدف از ایجاد این نوع پارکها علاوه بر توسعه فضای سبز شهری و احداث مکانی برای گردش و گذران اوقات فراغت، فراهم آوردن محیطی علمی، آموزشی برای عموم
بازدید کنندگان است که به حل مسایل و مشکلات زیست محیطی به شکل عینی، عملی و ملموس میپردازد. بدین ترتیب بازدید کنندگان را با مشکلات و مسایل زیست محیطی آشنا نموده و سبب ارتقای دانش زیست محیطی آن ها میشود
.(1)
اکوپارکها مانند سایر پارکها به واسطه پوشش گیاهی واجد "بازدهی اجتماعی" و هم "بازدهی اکولوژیکی"
می باشند. منظور از بازدهی اکولوژیکی عبارت از : زیباسازی
مناطق شهری، کاهش دمای محیط، تولید اکسیژن و...
میباشد(.(2 منظور از بازدهی اجتماعی نیز مکانی جهت گذران اوقات فراغت، تفرج و گردهمایی آموزشی و علمی است. از ویژگی اکوپارکها بازیافت از مواد زاید خود و تولید انرژی با تکیه بر توسعه منابع انرژیهای نو و تجدید پذیر میباشد.
انرژی خورشیدی، باد، بیوماس، بیوگاز به طور متداول در اکوپارکها مورد استفاده قرار میگیرد. ایجاد و تاسیس اکوپارکها در هر جا علاوه بر ایجاد جاذبه برای بازدید کنندگان و ارتقای شناخت علمی و زیست محیطی آن ها در هر گروه سنی، موجب ارتباط بیشتر آنها با مسایل و مشکلات محیط زیستی پیرامون خود به ویژه در جوانان و نوجوانان به عنوان قشرهای تاثیرگذار در جامعه، اشتغال آفرینی و سبب توسعه اقتصادی و علمی در جامعه و در نهایت توسعه پایدار زیست محیطی میشود. میتوان خصوصیات ذیل را به طور اجمال در مورد اکوپارک ها یا پارکهای اکولوژیکی برشمرد
:(2)
1. پناهگاه انسان برای داشتن محیط طبیعی لذت بخش و مفرح
2. مکانی برای گریز هر چند کوتاه مدت از زندگی شهری و تفرج در آن
3. کانونی جهت آموزش و تربیت نوجوانان و علاقهمندان در زمینه علوم مختلف به ویژه محیط زیست (تفرج در پارکهای اکولوژیکی همراه با آموزش مسایل زیست محیطی از طریق طرح و
نمایش مشکلات زیست محیطی و تسهیلات تفسیری، بهترین روش غیر رسمی در جلب افکار عمومی، ارتقای سطح دانش به ویژه در سطوح تحصیلی مختلف است.)
4. به عنوان مرکزی جهت پژوهشهای علمی در محیط زیست و ارایه تکنیکهای مختلف زیست محیطی مبتنی بر توسعه آن (تفرج در پارکهای اکولوژیکی همراه با استفاده از امکانات آن برای بازدید کنندگان میتواند پاسخگوی نیازهای علوم زیستی آنها در سطوح مختلف باشد.)
5. به عنوان مرکزی خود اتکا و خود کفا در تامین انرژی با استفاده از انرژیهای تجدید پذیر و باز یافت انرژی از مواد زاید تولید شده در مناطق شهری- صنعتی.
سابقه تحقیق
اسامی متفاوتی برای پیشرفتهای زیستی- صنعتی که مرتبط با مشاغل حاشیه بازیافت هستند، وجود دارد. مثل اکوپارک، اکوپارک بازیافتی یا پارک رشد پایدار... که البته بیشتر اصطلاح پارک بازیافت منابع برای این مفهوم به کار رفته است.
ایده کنار هم قرارگیری مشاغل مربوط به بازیافت مواد و کارخانه تولیدکننده محصولات بازیافتی سالها است که وجود دارد. ایده پارک بازیافت منابع، برگرفته از ایده نو پیشرفت زیستی- صنعتی است. در انگلستان، ایده اکوپارک (پارک بازیافت منابع) به عنوان بخشی از پاسخ به تحریک رشد اقتصادی وکسب و کار در منطقه میباشد چرا که در بیشتر صنایع مرکزی سنتی، کاهش و رکود دیده شده بود. در سال
1990 نظریههای جدید فکری درباره ارتباط بین پیشرفت صنایع و محیط زیست توسعه یافت که به صنعت و فرآیندهای داخلی و بسته آن از دیدگاه اکولوژیکی و همانند فرآیندهای موجود در طبیعت نگریسته میشد .(3)
113
اکوپارک آمازون
اکوپارک آمازون در شمال کشور برزیل و در شهر قدیمی وتاریخی Manaus قرار گرفته و دارای تنوع بیولوژیکی فراوان و حیات وحش نادر می باشد؛ به عنوان مثال بیش از
200 میمون در 17 گونه مختلف در اکوپارک مذکور تحت حفاظت آژانس محیط زیست برزیل زندگی میکنند. همچنین دارای جنگلهای بارانی و محیط طبیعی زیبا و در خور توجه است. بنابراین ایجاد و تاسیس اکوپارک آمازون علاوه بر پناهگاه
æ حفاظت از گونههای نادر حیات وحش و جنگلهای بارانی، در جذب توریسم و صنعت اکوتوریسم کشور سهم به سزایی داشته
æ متولیان آن زمینههای لازم جهت جذب توریسم در غالب تورهای سیاحتی و تفریحی، امکان دسترسی مناسب به اکوپارک از طریق احداث فرودگاه، مکان اقامت مناسب و دلپذیر و تسهیلات رفاهی و ورزشی نظیر قایق سواری، شنا، استخر و... را فراهم نمودهاند و از این راه درآمد به سزایی عاید کشور برزیل شده است. بنابراین اکوپارکها در کنار اهداف کیفی خود در جذب توریسم و درآمدزایی می تواند نقش به سزایی داشته باشد .(4)
اکوپارک بیرمنگام
اکوپارک یک ترکیب رنگین از باغها و نمایشی از آیندهای پایدار است. نمایش حیات وحش و باغهای دارای محیطهای کاشت متفاوت، روش مراقبت از باغ را به شما آموزش میدهد.
قدرت باد و خورشید و سیستم چرخه آب برای باغهای بزرگتر مناسب هستند (تصویر 1 و .(2 قورباغهها، پلیکان، اژدهای پرنده، پروانهها، پرندههای شکاری و روباه از جمله حیوانات وحشی هستند، که به طور دایم دیده میشوند.
در تمامی پارک، مسیرهای مناسب برای ویلچر و قایق موجود میباشد. اکوپارک یک پناهگاه امن در شهر بیرمنگام برای لذت بردن عموم است. جهت نگهداری از گیاهان و نوارهای سبز و همچنین مساعدت در مسایل دیگر خدماتی نیاز به همکاری افراد عادی میباشد.
تصویر – 1 گلخانههای موجود در اکوپارک بیرمنگام با استفاده از انرژی خورشیدی((5
تصویر -2 استفاده از انرژی خورشیدی و بادی در اکوپارک بیرمنگام((5
پارک دریاچه ایسلان
این پارک در اوایـل 1990 بـه عنـوان یـک قـسمت از پلان شهر گویانگ توسط شـرکت کـرهای لنـد و دولـت محلـی طراحی و ساخته شده است. این پارک در یک شهر جدید به نام ایسلان در شهر گویانگ نزدیـک جـاده جویـارو کـه بـه سـئول متصل می شود، بنا شده است. یک پارک شهری که بـالغ بـر دو میلیون استفاده کننده درسال دارد.
ایــن پــارک دارای دریاچــه ای زیباســت کــه از یــک اکوسیستم سالم با آب تمیز محافظت میکند؛ جایی که گیاهان، حیوانات و ماهیها وجود دارند. به طور منظم نمایشگاه گل دارد که باعث شده این پارک به یک مکان اوقات فراغت نه تنها برای شهروندان گویانگ بلکه بـرای عمـوم مـردم کـره تبـدیل شـود.
بانوان، افراد در سنین متفاوت، سایر بازدیدکنندگان از سـئول و
سایر قسمتهای گئونگی بارها از پارک بازدید می کنند. اکثریت ساکنان ایسلان از پارک به تنهایی یا گروهـی دیـدن مـیکننـد.
انواع فعالیتهای بیرونی در ایـن شـهر مـدرن در پـارک مـذکور اتفاق می افتد.
1 Urban Treehouse
این پارک در روز جهانی زمین در سال 1992 و از مشخصههای شهری، مثل نمودارهای ترافیکی، آبشار و تیرهای فولادی ساخته شد. نمایشگاهی از چرخههای طبیعی و شهری برای کودکان فراهم شد. در این نمایشگاه بچهها تشویق به همکاری و مشارکت شدند. همچنین درباره حیوانات وحشی و
حتی لولههای فاضلاب و ارزش زبالهها اطلاعات زیادی کسب مینمایند. بنابراین بچهها فرصتی یافتند تا در مورد کاهش مصرف، بازیافت و استفاده مجدد تجارب جدید کسب کنند.
محل نشستن، کف سازی، مجسمه ها و منظرسازی همه با
115
مواد بازیافتی ساخته شدهاند. بنابراین با مواد بازیافتی میتوان محلی مناسب برای بازی کودکان، مملو از هیجان و تجربههای نو و با حداکثر ایمنی و امنیت ایجاد کرد (تصویر .(3
شکل- 3 آموزش بچه ها در پارک Urban Treehouse جهت مشارکت در مورد استفاده زباله ها ومواد قابل بازیافت-
نیویورک سیتی- امریکا (6)
مفاهیم و تعاریف اکو پارکها (پارکهای اکولوژیکی)
پارکهای اکولوژیکی به عنوان پارکهای تفرجی و تحقیقاتی با اهداف ارتقای آگاهیهای عمومی زیست- محیطی احداث میگردد و هدف از ایجاد این نوع پارکها علاوه بر توسعه فضای سبز شهری و احداث مکانی برای گردش و گذران اوقات فراغت، فراهم آوردن محیطی علمی، آموزشی برای عموم بازدیدکنندگان بوده است که به حل مسایل و مشکلات زیست محیطی با روش عینی و عملی و ملموس می پردازد. از این طریق بازدیدکنندگان با مسایل زیست محیطی آشنا میشوند و دانش زیست محیطی آنان ارتقا مییابد .(1)
همچنین مشاغل جدید وسیعی برای دستیابی به اهداف اجرایی ایجاد میگردد. فرضیه اصلی اکوپارک فراهم آوردن پشتوانه اقتصادی، علمی، زیست محیطی مناسب برای آموزش عمومی و ایجاد فرهنگ صحیح محیط زیستی میباشد.
اکوپارک در بسیاری از کشورهای جهان و مخصوصاً در کشورهای پیشرفته طراحی و اجرا شده است. با توجه به
زمینههای موجود در کشور ضرورت طراحی و اجرای اکوپارک احساس می گردد. بنابراین با تکیه بر قابلیت های موجود و کاربریهای متنوع مفید اکوپارک، اجرای اکوپارک برای حرکت در جهت توسعه پایدار شهری لازم بوده و توصیه می گردد.
مهندسی اکولوژی
طبق نظر » Mitchمهندسی اکولوژی عبارت است از طراحی اکوسیستمهای پایداری که جامعه انسانی را با محیط طبیعی آن به نفع هر دو ارتباط میدهد.(7) « او در ادامه مفاهیم پایه و اصول مهندسی اکولوژی را به شکل زیر برشمرده است:
1. اساس آن بر پایه خاصیت خود سازندگی و پالایندگی اکوسیستمها است.
2. میتواند محل آزمایش و سنجش اسیدیته عناصر محیطی در تئوری های اکولوژی باشد.
3. بر پایه رویکرد سیستمی است.
4. از منابع انرژی تجدید ناپذیرحفاظت می کند.
5. اکوسیستمها را حفاظت میکند.
در کل این گونه استنباط میشود که بهترین رویکرد برای مرمت و ایجاد اکوسیستمها رویکرد مهندسی اکولوژی است که اساس آن استفاده از ویژگی خود سازندگی اکوسیستمها است. خود سازندگی و خود سازماندهی ویژگیهای بارز همه اکوسیستم ها هستند که برای احیا و مرمت و پالایندگی آنها حتماً باید مورد توجه قرار بگیرند، زیرا استفاده از آنها پایداری و بقا سیستم را تضمین می کند؛ هزینهها را کاهش میدهد و حداقل آلودگی را به وجود میآورد. نقش انسان در این میان ایجاد زمینهای برای رشد این تواناییها است که از طریق معرفی گونههای متعدد و متناسب با محیط و ایجاد فرصت انتخاب طبیعی حاصل می شود. بقیه را باید به طبیعت واگذار کرد تا سازگارترین ترکیب از انواع گیاهان، جانوران و میکرو ارگانیسمها را انتخاب کند و آنها را با الگویی متناسب و پایا ارتباط دهد.
مهندسی اکولوژی علوم پایه و کاربردی را برای مرمت، طراحی و ساخت اکوسیستم های آبی و خاکی تلفیق میکند.
اهداف مهندسی اکولوژی عبارت است از :
1. مرمت اکوسیستم هایی که در اثر فعالیت های انسان نظیر ایجاد آلودگیها و اغتشاش در محیط اساساً دچاراختلال شدهاند.
2. توسعه اکوسیستم های پایدار جدید که هم از نظر اکولوژیکی و هم برای انسان ارزشمند هستند .(7)
مهندسی اکولوژی از آن جهت در زمرۀ علوم مهندسی است که طراحی محیط طبیعی با رویکردهای کمّی برگرفته از دانش اکولوژی پایه میباشد و یک فنآوری است زیرا مواد اولیه آن اکوسیستمهای خود سازنده1 هستند. مهندسی اکولوژی شامل علوم بیولوژی و اکولوژی است زیرا اجزای سازنده آن تمام گونههای زندۀ جهان هستند و همان طور که از اهداف آن برمیآید اغلب همان مرمت اکولوژیکی2 است.
1 . Self- design 2. Ecological restoration
مواد
پارک طبیعت پردیسان
درایران غیر از مطالعات Ceers فعالیت دیگری انجام نگرفته است. به عبارت دیگر اکوپارکی اجرا نشده است.
معروفترین مطالعات مربوط به طراحی پارک طبیعت پردیسان می باشد.
پردیسان منطقهای طبیعی است با مساحتی بالغ بر
275 هکتار در شمال غرب تهران که در محدوده اتوبانهای همت، رسالت، شیخ فضل االله نوری و دره فرحزاد قرار دارد. در بررسی و شناخت وضع موجود منطقه مورد مطالعه موارد گوناگونی از جمله وضعیت ارتباطی سایت با مناطق اطراف و راههای دسترسی درونی، وضعیت زمین شناسی، هیدروژئولوژی، هوا و اقلیم، منابع آب، خاک شناسی، حیات وحش، پوشش گیاهی و مطالعات فیزیوگرافی منطقه شامل شیب، جهت و ارتفاع و... با توجه به مطالعات پیشین و در دسترس مهندسان مشاور قبلی صورت پذیرفت و برای طراحی نهایی و ارایه پیشنهادات در نظر گرفته شد. در این ارتباط طرحهای پیشین پیشنهادی و قسمتهای اجرا شده و نشده آنها مورد بررسی قرار گرفت و شرایط کنونی سایت شامل شرایط تغییر یافته درونی و بیرونی آن نیز به مطالعات اضافه گردید و نیز مسایل مهم زیست محیطی و شاخص های موثر در این قسمت مورد بررسی قرار گرفت تا بتوان یک طرح نسبتا کامل و قابل اجرا ارایه داد.
خصوصیات اکولوژیکی در پهنه 248 هکتاری پارک تقریبا شرایط همگنی دارد. از لحاظ زمین شناسی، آبرفت درشت دانهای در بستر پارک وجود دارد که مواد مادری خاک را شامل میشود. از نظر اقلیم و منابع آب موجود در پارک ویژگیهای متمایز از هم نمی توانیم در پارک مشاهده کنیم. پوشش نباتی بومی منطقه نیز مرتعی فقیر است که تقریبا در تمام گستره پارک شرایط یکسانی دارد. تنها عامل فیزیکی که در پارک میتواند ما را در امر تفکیک منطقه به واحدهای مجزا از هم یاری کند همان پارامتر پستی و بلندی می باشد (تصویر.(4 بر
این اساس، این امکان فراهم آمد که چهار واحد مطالعاتی به .2 اراضی دامنه شیب دار
شرح ذیل در پارک پردیسان از یکدیگر مجزا شود : (8 ) .3 اراضی بستر مسیلها
.1 اراضی مسطح .4 اراضی پست و گود
شکل-4 نقشه های مربوط به شیب و جهت شیب (به ترتیب از راست به چپ)،((8
پردیسان کلمهای برگرفته از کلمه مادی پارادایز
(paradiz) به معنای فردوس است. قدمت ایجاد باغهایی با عنوان پردیسان در ایران به دوره هخامنشی باز میگردد و این فرهنگ جزئی از تمدن ایران و ایرانیان را تشکیل میدهد.
روش تحقیق
1. کتابخانهای – با مراجعه به کتابخانههای سازمان حفاظت محیط زیست، دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد اسلامی و... اطلاعات لازم در مورد اکوپارک و اصول لازم برای ایجاد آن و اطلاعات مربوط به نمونه مورد مطالعه (پارک طبیعت پردیسان) از کتاب ها و طرحهای مطالعاتی پیشین فراهم آمد.
2. تطبیقی – با استفاده از رایانه و با مراجعه و جستجو در سایتهای اینترنتی و استفاده از مقالههای خارجی مرتبط با موضوع رساله از جمله اکوپارک آمازون و... اطلاعات مربوط به اکوپارک و ضوابط اجرای آن و نیز نمونههای موجود در جهان و علل موفقیت آنها و... جمع آوری گردید.
3. میدانی – با حضور در پارک طبیعت پردیسان، مصاحبه با کارکنان مجموعه و کارشناسان پارک و
استفاده کنندگان در سنین مختلف و مراجعه به نقاط مختلف پارک، آشنایی لازم با قسمتها و مشخصات پارک از جمله پوشش گیاهی و جانوری هیدرولوژی، خاک شناسی، تاسیسات و مراکز آموزشی- تفریحی پارک حاصل و اطلاعات مورد نیاز کسب شد.
4. استفاده از پرسش نامه - جهت آشنایی با مشخصات فردی - اجتماعی استفاده کنندگان از پارک طبیعت پردیسان و استفاده از نظرات آنها در زمینه مشکلات، کمبودها و جاذبههای پارک جهت لحاظ کردن در برنامهریزی مدیریت زیست محیطی مجموعه، پرسش نامه در روزهای مختلف هفته اعم از تعطیل و غیر تعطیل در بین بازدید کنندگان از پارک توزیع گردید.
چگونگی طرح سوالها
در پرسش نامه سوالات مربوط به موارد زیر مطرح گردید:
وضعیت شخصی، وسیله ایاب و ذهاب، محل زندگی مراجعه کنندگان، مدت زمان طی شده جهت رسیدن به پارک، تعداد دفعات و روزهای مراجعه به پارک، نحوه مراجعه، سن و میزان تحصیلات مراجعه کنندگان، علت مراجعه به پارک، میزان
