بخشی از مقاله
چکیده
وجود یک شهر خاطرهانگیز تأثیر عمیقی در خاطره سازی جمعی و همبستگی اجتماعی خواهد داشت. ماهیت اجتماعی خاطره، ارتباط آن را با فضاهای عمومی شهر، آشکار میکند لذا بستر شکلگیری آنها نیز باید محل تعامل اجتماعی باشد. طبیعت و اندامهای طبیعی شهر نظیر پارکها نهتنها باعث ایجاد تأثیرات مثبت اکولوژیک و بصری در شهر میشوند، بلکه نقش بسیار مهمی در هویت بخشی به شهرها ایفا میکنند. حضور این عناصر در شهر باعث ایجاد پیوستگی در ادراک و شناخت افراد از شهر میشود و هویتی مشخص را برای شهر تداعی میکند. بهکارگیری این فضاهای خاطرهانگیز که انسانقبلاً آنها را تجربه کرده و با آنها آشنا است، امکان برقراری ارتباط سادهتر با محیط را برای شخص به وجود میآورد.
یافتن فضاهای آشنا سبب ایجاد احساس امنیت و آرامش در محیط خواهد شد لذا پژوهش حاضر در پی شناخت مفهوم خاطرات جمعی و چگونگی تبلور آن در پارکهای شهری بهعنوان یکی از فضاهای تأثیرگذار شهری است. بهمنظور روشنتر ساختن بحث و آشنایی با جنبههای کاربردی آن، پارک بابلرود شهر بابلسر بهعنوان نمونه برای مطالعه موردی خاطرات جمعی و نقش آنها در شکلگیری هویت شهری انتخابشده و با روش کتابخانهای و مطالعات میدانی موردبررسی واقعشده است. یافتههای پژوهش حاضر اهمیت توجه به خاطرات جمعی و تأثیر آن بر هویت شهری را نشان میدهد و درنهایت راهکارهای ارائهشده راهنمایی برای طراحان و برنامه ریزان شهری جهت ایجاد هویت معماری شهری خواهد بود.
-1 مقدمه
امروزه بحران هویت شهرها به مسئلهای جدی بدل شده و فضاهای شهری بدون توجه به نظامی هویت مند شکلگرفته و فضایی بیروح و فاقد خاطره و احساس تعلق ایجاد کردهاند. بیتوجهی به هویت کالبدی شهرها، سبب تشدید بحران هویت گردیده که منجر به گسست اجتماعی شهروندان شده است - بهزادفر، . - 1386 هویت هنگامی تجلی مییابد که ارتباط طبیعی و منطقی بین انسان و محیط اطرافش حاصلشده باشد. این ارتباط و حس تعلق هنگامی به وجود خواهد آمد که انسان قادر به شناخت عمیق محیط و تشخیص آن بوده و توان درک تمایز آن نسبت به محیطهای دیگر را نیز داشته باشد - دانشپور، . - 69:1383 هویت دارای مؤلفههای ذهنی و عینی است که تشخیص آن در فرایندی از تعامل بین عینیت و ذهنیت ممکن میگردد.
تشخیص هویت پدیده را به موجودی آشنا و خودمانی تبدیل کرده، از تنش روانی در مواجه با عینیت میکاهد. بهتبع آن احساس تعلق و ریشهدار بودن را در وی رشد داده و ایجاد خاطرات و تداعیها به این احساس دامن میزند - قاسمی، . - 43:1383 هویت مکان مقولهای است وابسته به زندگی اجتماعی انسانها، که بر ارزشهای مشترک آنها تأکید دارد. از طرفی شهر و فضاهای شهری، محل حضور شهروندان و تبلور هویت اجتماعی و آدابورسوم آنان است و هویت شهر نیز در ارتباط مستقیم با هویت مکان، سبب ارتقای هویت شهروندان میگردد.ادوارد رلف نیز در کتاب مکان و بیمکانی، سه بعد اصلی برای هویت مکانی قائل است که شامل: " مشخصات کالبدی، فعالیتها و معنا میباشد.
بخشی از هویت شهر متأثر از کالبد و تاریخ شهر و بخشی دیگر متأثر از آدابورسوم و ارزشهای اجتماعی است. درزمینه کالبد شهری عناصر مختلفی بر هویت بخشی به شهر مؤثرند.ابعاد مختلف هویت کالبدی عبارتاند از عناصر طبیعی - مانند رودخانه، توپوگرافی و شکل زمین - و عناصر مصنوع - مانند بافت تاریخی، مصالح منطقه، بناهای خاص، شیوه معماری منطقه، فضای سبز - . از طرفی وقتی فضا هویتمند میشود مکان شکل میگیرد، لذا توجه به هویت بخشی ساختار شهرهای رود کناری در ارتباط با مؤلفه رودخانه، سبب ایجاد مکانهای خاطرهانگیز در شهر میشود که با تقویت احساس تعلق جمعی، هدایتگر هویت بومی منطقه میگردد.
با توجه به موارد ذکرشده عناصر طبیعی شهر همچون رودخانهها ازجمله مهمترین عناصری هستند که با حفظ آنها میتوان پیوستگی را در ادراک ساکنین شهر ایجاد کرد و باعث حفظ هویت شهر شد لذا هدف از پژوهش حاضر بازشناسی و ارزیابی نقش رودخانه بابلرود بر هویت شهری شهر بابلسر میباشد. در این راستا نخست مفاهیم هویت و شرایط هویتمندی فضا بررسیشده و سپس مؤلفههای هویتبخش شهرهای رود کناری استخراج گردید و در ادامه به ارزیابی نقش رودخانه بابلرود در ایجاد هویت بخشی به شهر بابلسر پرداخته شد و در انتها راهکارهایی جهت بسترسازی بهمنظور بروز هرچه بیشتر خاطرات جمعی در حوزه رودخانه بابلرود ارائه گردید.
-2 پیشینه پژوهش
واژه خاطره در لغتنامه دهخدا به صورت زیر تعریف شده است: " اموری که بر شخص گذشته باشد و آثاری از آن در ذهن شخص مانده باشد، گذشته آدمی، وقایع گذشته که شخص آن را دیده یا شنیده است دیده های گذشته یا شنیده های گذشته" - دهخدا، . - 64 :1339 خاطره پدیداری اجتماعی و حلقه وصل افراد با جهان اجتماعی است - احمدی،. - 1387 این رویکرد به خاطره را برای اولین بار مولیکس هالبواکس، جامعه شناس فرانسوی، در کتاب" چارچوب های اجتماعی خاطره" مطرح کرد.
بر اساس نظریه خاطره جمعی هالبواکس، عضویت فرد در گروه، زمینه ای را فراهم می آورد که فرد را قادر به خاطر سپردن و فراموش کردن رویدادها می کند و بدون وجود این زمینه عمل، به خاطرآوردن امکان پذیر نیست 2008 - ، . - William& Dairity به عبارت دیگر" خاطره جمعی به معنای خاطرات مشترک میان گروه ها و جوامع است" - 2008، . - Lewicka در عرصه شهرسازی، خاطره جمعی از دهه 1970 به این سو و در نتیجه به کارگیری نابجای پیشنهادهای منشور آتن و تبعات آن مورد توجه قرار گرفت. افرادی همچون آلدوروسی، کریستین نوربرگ شولتز، کوین لینچ، کریستوفر الکساندر، والتر بنیامین و کریستین بویر - تاریخ شناس شهری - هریک به بیان جنبه های گوناگون ارتباط خاطره جمعی با مکان و هویت پرداخته اند.
همانطور که گفته شد وجود عناصر خاطره انگیز سبب می شود که اتفاقات گذشته همواره زنده نگهداشته شوند. وجود این خاطرات در میان نسل ها و فرهنگ ها یک نیاز اجتماعی و فیزیولوژیکی است که سبب ایجاد مکان هایی برای گفتگوی مردم و ابراز عقاید در زمینه مسایل گوناگون مربوط به گذشته و حال جامعه می گردد. به خصوص وجود چنین فضاهایی برای جوانان و همچنین گردشگران بسیار خاطره ساز و آگاهی بخش خواهد بود. زیرا این عناصر نه تنها سبب می شود که مردم تاریخ اجتماعی شان را به یاد بیاورند بلکه باعث انتقال فکر و تاریخ شهر از طریق گردشگران به دیگر نقاط جهان خواهد شد.
ازجمله دیگر مطالعات انجامگرفته در این زمینه میتوان به مقالهای که توسط Gurler&Ozer در سال 2013 انجامگرفته است اشاره کرد در این مقاله به بررسی تأثیر عناصر خاطرهانگیز در فضاهای عمومی شهر پرداختهشده و خاطرنشان کرده است که وجود خاطراتی که شامل دردها، رنجها، جنگ، ترس و کشتار هم بوده است در فضای شهر ضروری است چراکه سبب نزدیکی مردم و پیوند هرچه بیشتر میان آنها میگردد و به آنان یادآوری میکند که چه دردها و رنجهایی را در کنار یکدیگر سپری کردهاند.
در این پژوهش وجود عناصر خاطره ساز در مقیاس انسانی را سبب خاطره سازی بیشتر دانسته و اذعان داشته است که وجود عناصر خاطرهانگیز در مقیاس بزرگ و مجلل سبب ارتباط کم مردم با آن فضا و تنها محدود به استفاده تعداد معدودی از افراد میگردد درحالیکه عناصر خاطرهانگیز با مقیاس انسانی و در سطح شهر سبب ایجاد معانی بهصورت زنده و پویا در همه زمانها و امکان برقراری ارتباط برای همه شهروندان در زندگی روزمره آنان خواهد بود.نتایج این تحقیق حاکی از آن است که طراحی مکانهای خاطرهانگیز در سطح شهر ضمن تقویت خاطره اجتماعی تأثیرات بسیار مثبت بر هویت شهر داشته و سبب افزایش غنای فرهنگی شهر میگردد.
در مطالعه دیگری که توسط مقتدایی انجامگرفته معیارهای سنجش امکان شکلگیری، ثبت و انتقال خاطرات در شهر تهران موردبررسی قرارگرفته است. این معیارها در دو بخش امکان شکلگیری رویدادها و تعاملات اجتماعی و امکان ثبت و انتقال خاطره و تاریخ شهر در دو حوزه اجتماعی-سیاسی و فضایی-کالبدی بررسیشده است و نتایج حاصل حاکی از آن است که امنیت اجتماعی-محیطی و وجود فضاهای عمومی مهمترین معیارهای تأثیرگذار در خاطرات جمعی هستند و حفظ نامها و محلههای تاریخی مهمترین معیارهای ثبت خاطرات میباشند همچنین برگزاری مراسم و وقوع رویدادهای تاریخی بیشترین تأثیر را درزمینه ثبت خاطرات دارند.
در مقالهای تحت عنوان "بررسی تطبیقی میادین تهران در حفظ و ارتقای خاطره جمعی شهروندان" به شناسایی معیارها و عوامل تأثیرگذار بر شکلگیری خاطرات جمعی در میادین شهری از دو منظر ویژگیهای مرتبط با مکان و ویژگیهای فضایی پرداختهشده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که مؤلفههای سیما و منظر شامل مصالح، وسعت، اندازه، تعداد عناصر کالبدی، عناصر طبیعی، شکل ، رنگ و قدمت بر شکلگیری خاطرات جمعی تأثیرگذار است.
