بخشی از مقاله
چکیده
الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با تبدیل به یک گفتمان رایج است که از تنها یک الگوی حکمتبنیان به راهنمای عملی تعالی کشور مبدل خواهد شد. گفتمانسازی از رهگذر شعارهای ملی تلاشی است در جهت همگانیسازی، عمومیتبخشی و درونیسازی پدیده الگو و غیریتسازی الگوهای توسعه غربی. دو مرحله ترویج گفتمانی در زمینه الگو وجود دارد که اولین مرحله آن، مرحله گفتمانسازی کلیت الگو و تبدیل آن به موضوع گفتمانی در بین عموم است. مرحله دوم، گفتمانسازی عرصههای الگو است تا اجرای عرصهها هموار گردد. هر دو مرحله با برساخت شعارها با محتوای شناختی و احساسی تحقق مییابد.
گفتمانسازی کلان الگو متناظر با مرحله خروج از رکود و گفتمانسازی عرصهها متناظر با مراحل تغییر و تثبیت از مراحل تحول است. شعارها به دو وجه غالب انتقادی - نقاط ضعف و عقبماندگی - و ایجابی - نقاط قوت و آرمان - تفکیک میشوند. عمق ارتباطی در طراحی شعارها از رهگذر نمادهای ارزشی و فرهنگی و میراث ادبی و تمدنی تأمین میشود، لیکن گستره ارتباطی از رهگذر مجراهای ارتباطی رخ می دهد که تنوع از الزامات اثربخشی آن است. بر این اساس، اصول تدوین و ویژگیهای شعارها عبارت است از: تطابق با آموزههای اسلامی؛ واقعنمایی؛ عادتشکنی؛ اعتمادزایی؛ انگیزهبخشی؛ مخاطبشناسی؛ ملتمحوری؛ استقلالطلبی؛ تدریج؛ آیندهمحوری در عین نیازمحوری و زیباشناختی.
کلیدواژهها: گفتمانسازی، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، شعارهای ملی، ارتباطات، تبلیغ، اقناع
مقدمه
اجرای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، بخشنامهای نیست. هدف، تبدیل پیشرفت به صورت عام و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به طور خاص به مطالبه عمومی است. انسان در سطح خرد و جامعه در سطح کلان، بازیگر اصلی حوزه پیشرفت است. هیچ تغییری در اجتماع بدون تغییر در بینش و نگرش عنصر انسانی امکانپذیر نیست. گفتمانسازی تلاشی است در راستای تغییر این نگرشها. در اهمیت فرایند گفتمانسازی میتوان به یک بند از پیشنویس سند »افق آینده پیشرفت« که در مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در حال تکمیل است به شرح ذیل اشاره نمود:- باور و فرهنگ پیشرفت را با تأکید عمومی بر روحیه جهادی، تفکر و محکمکاری در خود تثبیت کردهایم.
در مقدمه قانون اساسی بر ضرورت مشارکت تأکید میشود: »و چون هدف از حکومت، رشد دادن انسان در حرکت به سوی نظام الهی است - و الی االله المصیر - تا زمینه بروز و شکوفائی استعدادها به منظور تجلی ابعاد خداگونگی انسان فراهم آید - تخلقوا باخلاق االله - و این جز در گرو مشارکت فعال و گسترده تمامی عناصر اجتماع در روند تحول جامعه نمیتواند باشد.« پر واضح است که این مشارکت همگانی جز با گفتمانسازی و تغییر برخی باورها و نگرشها تحقق نمییابد.حضرت آیت االله خامنهای گفتمانسازی را شرط اصلی تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت میدانند: »لازمهی تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و رسوخ آن در میان نخبگان، گفتمانسازی آن در جامعه است .... . گفتمانسازی، شرط اصلی تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است... .
باید از طریق گفتمانسازی و بهرهگیری از دیدگاههای نخبگان و صاحبنظران، و با صبر و حوصله، الگویی فاخر، مستحکم و ارزشمند تدوین شود .« - 1392/12/14 - در بند 21 از متن ابلاغی سیاستهای کلی »اقتصاد مقاومتی« نیز به گفتمانسازی اشاره شده است:»تبیین ابعاد اقتصاد مقاومتی و گفتمانسازی آن به ویژه در محیطهای علمی، آموزشی و رسانهای و تبدیل آن به گفتمان فراگیر و رایج ملی.«تنها راه فراگیر کردن ارزشها و اهداف دینی و انقلابی مد نظر، استفاده از روشی است که با منطق موجود در حوزهی عمومی تناسب داشته باشد و این روش، چیزی جز گفتمانسازی نیست - نعیمی، . - 1391 گفتمانسازی باید بتواند با ساخت شعارهای لازم، اصول جهانبینی یا متاپارادایمی سند الگو را مشتمل بر ساحات هستیشناختی، معرفتشناختی و ارزششناختی متناسب با سطوح آگاهی جامعه مخاطب منتقل نماید.
البته از آنجا که ارزشهاذاتیِ، وجود انسان است و اصول ارزشی، اصول عقلی نیز میباشند و از طرف دیگر آنها را همگانی و ثابت میدانیم گفتمانسازی مبتنی بر همین ارزشها مروج الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت میباشد.همان گونه که سند مبانی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به دنبال آن است که مبانی هستیشناسی و معرفتشناسی اسلامی فراگیر شود گفتمانسازی نیز به دنبال هژمونیک شدن گفتمان اسلامی و ایرانی از پیشرفت در جامعه در میان گفتمانهای غالب بینالمللی از توسعه است. لیکن شناخت چیستی و چگونگی و به عبارت دیگر طراحی فرایند گفتمان سازی با تأکید بر ساخت پیامهای مؤثر از نکاتی است که باید به آنها پاسخ داد. بر این اساس، سؤالات اساسی در این تحقیق عبارت است از:
1. فرایند یک گفتمانسازی اثربخش در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و ابزارها و مجراهای ارتباطی آن کدام است؟
2.اصول حاکم بر گفتمانسازی اثربخش کدامند؟
3.ویژگیهای یک پیام اثربخش - شعارهای ملی - جهت تأثیرگذاری بر جامعه هدف آن چیست؟
4.جامعه هدف گفتمانسازی کدام است؟ گفتمانسازی، نخبهگراست یا عامگرا؟
5.آیا گفتمانسازی در سطح کلان و عام صورت میگیرد یا خاص و عرصهای؟
6.در فرایند گفتمانسازی بر کدام یک از رسانهها تأکید میشود؟
روششناسی
مبنای اساسی در روششناسیِ تحقیق حاضر در پاسخ به سؤالات تحقیق و طراحی چارچوب پیشنهادی، مطالعه اسنادی با بهرهگیری از روش تخیل نظاممند است. نویسندگان مقاله مبتنی بر منابع نظری پیشین و با استفاده از روش تخیل نظاممند به خلق مدل پیشنهادی خود در گفتمانسازی الگو پرداختهاند. در این روش، ساخت نظریه از سه مرحله تشکیل می شود: -1 بیانیه مساله -2 اندیشیدن خطا و آزمایش گونه -3 انتخاب - وایک، 1989 به نقل از دانایی فرد، . - 1388 با کمک این رویکرد، نظریهپرداز در تنگناهای روش شناختی قرار نگرفته و میتواند با تخیلی نظاممند روابط بین متغیرها را جدای از برقراری روابط آماری تعیین نماید. وایک1 مدعی است تنگناهای روششناسانه، مفید بودن را فدای روایی می کند و از طرفی این تنگناها عمل تئوریزه کردن را تضعیف میکند.
طبق نظر وایک، وقتی تخیل نظاممند مدنظر قرار می گیرد باید صبغه علمی داشته باشد؛ به این معنا که فرایندی انتزاعی در خزانه ذهنی نظریهپرداز شکل می گیرد که متصف به تخیل جزء به کل - استقرا - ، کل به جزء - قیاس - و قیاسی-استقرایی باشد؛ یعنی وقتی فرد وارد خزانه تخیل می شود برای معنابخشی یا ارائه نظریه اولیه تخیلی به استقرا، قیاس و فرایند استقرایی-قیاسی متوسل میشود. تجربه عملی وی به او کمک میکند تا با اتکا به موارد مشاهده کرده در عمل و یکپارچه کردن در یک واحد کل، نتیجه گیری کند و همزمان با توسل به دانش موجود در باب پدیده، موارد مشاهده شده را معنا دهد.
این دو فرایند، همزمان و مدام در ذهن نظریهپرداز صورت می گیرد و به طور مستمر بین آنها نوعی گفتمان درون ذهنی انجام می شود. در این بازی ذهنی که به دور از تنگناهای روششناسانه عمل میکند نوعی نظریه خام غیرمتظره بروز می کند که کارل وایک آن را تفکر خطا و آزمایش می داند - دانایی فرد، . - 1388 همچنین با توجه به مدل تحقیق پیشنهادی کیوی و کامپنهود - 1386 - برای توسعه فضای ذهنی محقق، تعداد هفت مصاحبه اکتشافی1 با اساتید علم ارتباطات انجام شد تا از رهنمودهای اساسی آنان در طراحی چارچوب تحقیق و استخراج اصول گفتمانسازی استفاده شود.با حصول نسخ اولیه از فرایند یا چارچوب پیشنهادی در تحقیق، پالایش یا تأیید اعتبار2 آنها صورت گرفت. اعتبار چارچوب یا فرایند پیشنهادی در دو گروه کانونی 5 و 13 نفره از اعضای اندیشکدههای مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و همچنین برخی اساتید و مدیران مدعو و آشنا با موضوع در جلساتی با عنوان هماندیشی بررسی و مورد مباحثه اعضا قرار گرفت.
پیشینه نظری گفتمان و توسعه: مفاهیم و نظریات گفتمان
واژه گفتمان از مفاهیم بسیار مهم و اساسی در تفکر فلسفی، اجتماعی و علمی غرب است که به ویژه از دهه 1960 به این سو اهمیت روزافزونی یافته است - عضدانلو، . - 1391 تحلیل گفتمان، ریشه در زبانشناسی دارد. اصطلاح تحلیل گفتمان نخستین بار در سال 1952 در مقالهای از زبانشناس معروف زلیک هریس به کار رفته است - میرفخرایی، . - 1383 ون دایک متفکر دیگری است که به این مفهوم پرداخته است. ون دایک تأکید میکند که بخش اعظم محتوای یک متن ممکن است به صراحت در متن بیان نشده باشد. به عبارت دیگر، تحلیل ناگفتهها و اموری که گفتمان درباره آنها سکوت میکند مهمتر از تحلیل گفتههای گفتمان است - ون دایک، . - 17 :1382 با وجود تعاریف متعدد از این مفهوم میتوان گفت که میشل فوکو سه تعریف اصلی از گفتمان بیان کرده است:
1.حیطه کلی همه احکام و پارهگفتارها یا متنهایی که معنی دارند و همه پارهگفتارها یا متنهایی که تأثیرها یا جلوه-هایی در جهان واقعی دارند گفتمان شمرده میشود.
2.مجموعه متمایزی از احکام یا تعاریفی که هنگام صحبت از ساختارهای خاص درون گفتمانها به کار میرود. در این تعریف، مسئله این است که بتوان گفتمانها، یعنی گروهی از پاره گفتارها را که به نظر میرسد به نوعی ضابطهمند شدهاند و به طور مشترک انسجام و نیرو دارند شناسایی و به هم مرتبط کرد.
