بخشی از مقاله
چکیده
در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، حفظ محیط زیست و تحقق اقتصاد سبز یکی از افقهای مهم پیشرفت تلقی میگردد. متأسفانه در طول برنامههای توسعه پنجساله کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محیط زیست و منابع طبیعی کشور شامل آب، خاک، هوا، جنگلها، مراتع، رودخانهها و تالابها و غیره دچار لطمات و صدمات شدیدی شدند. این در حالیست که تغییر اقلیم و گرمشدن کره زمین چالشهای بزرگی را در برابر پیشرفتهای اجتماعی- اقتصادی کشور در دهههای آینده قرار داده است. در این مقاله تلاش شده است که بعضی از چالشهای مهم کشور در زمینه محیط زیست و پیشرفت سبز مورد بررسی قرار گیرد و تدابیر لازم در افق بلند مدت پیشرفت ارائه شود.
کلیدواژهها: محیط زیست، پیشرفت سبز، پایداری منابع طبیعی
وضعیت منابع آب و جمعیت
متوسط مقدار منابع آب تجدید شونده کشور، در حال حاضر حدود 110 میلیارد متر مکعب برآورد میشود که با در نظر گرفتن جمعیت 80 میلیون نفری در ایران سرانه آب تجدیدپذیر برای هر ایرانی حدود 1380 مترمکعب در سال یعنی حدود یک پنجم سرانه منابع آب تجدید شونده در جهان - 7600 متر مکعب - میباشد. حدود 90 درصد منابع آب تجدید شونده سطحی و زیرزمینی کشور به بخش کشاورزی اختصاص دارد و سرانه آب تجدید شونده از حدود 7500 مترمکعب در سال 1300 به حدود 1500 متر مکعب در سال 1390 رسیده است.
در طی سالهای اخیر بروز خشکسالیهای پی در پی و کمبود آب، بخش کشاورزی و مناظق روستایی را دچار مسایل و مشکلاتی کرده است . مهاجرت از مناطق روستایی به مناطق شهری به دلایل گوناگون در سالهای اخیر افزایش یافته است. در دهه 1330 حدود 27 درصد از جمعیت ایران در شهرها زندگی می گردند. این میزان در دهه 1350 به حدود 44 درصد و در حال حاضر به حدود 70 درصد رسیده است. جمعیت در 8 شهر از شهرهای بزرگ بیش از 1 میلیون نفر و در 76 شهر بیش از 100 هزار نفر می باشد. جمعیت تهران بزرگ که منابع آب محدودی هم دارد به بیش از 14 میلیون نفر رسیده که حدود 18 درصد کل جمعیت کشور است.
با توجه به مقدار متوسط بارندگی در سطح کشور، سالیانه بین 350 تا 400 میلیارد مترمکعب نزولات جوی در ایران نازل میگردد که حدود 250 الی 300 میلیارد مترمکعب آن - حدود 70 درصد - مربوط به بارشها در مناطق کوهستانی بوده و بارشها در دشتها تنها حدود 90 میلیارد مترمکعب را شامل میشود. در مجموع 71 درصد بارندگیها نیز بلافاضله از طریق تبخیر- تعرق دوباره وارد جو میشود و لذا حجم آب قابل استحصال که بخش عمده آن نیز در مناطق کوهستانی است بسیار اندک است. حجم منابع آبهای سطحی کشور که قابل مهار کردن است، کمتر از 80 میلیارد متر مکعب در سال های پر باران است و حجم آبهای زیرزمینی حدود 35 میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است.
افت شدید ذخایر آب زیرزمینی هم به معضلی جدی در منابع آب ایران تبدیل شده است. برداشت از منابع آب زیر زمینی در تمام مناطق کشور نسبت به 40 تا 50 سال قبل افزایش غیر مترقبهای داشته است به نحوی که عمق سفره آب زیر زمینی از 10 تا 15 متری به 100 تا 150 متری و حتی در برخی از مناطق به حدود 200 متر رسیده است - شکل . - 1 اکنون منابع آبهای زیرزمینی به حدی پایین رفته که بسیاری از قناتها به ویژه در مناطق کویری مانند یزد و خراسان از کار افتاده اند. همچنین در برخی مناطق کشور این پدیده باعث تداخل آب شور و شیرین شده است. حدود 300 دشت زراعی و حاصلخیز کشور از نظر منابع آب زیر زمینی در شرایط بحرانی و فرونشست زمین قرار دارند.
در سالهای اخیر برداشت اضافه از منابع آب زیرزمینی کشور به حدود 10 میلیارد متر مکعب در سال رسیده است و کل مصارف آب کشور بالغ بر 93 میلیارد مترمکعب میباشد.بخش کشاورزی بزرگترین مصرف کننده منابع آب تجدیدپذیر بوده و بیش از 90 درصد منابع در این بخش به مصرف میرسد. همچنین به رغم آنکه سهم این بخش در مصرف آب بالاترین سهم در مصارف آب کشور است ولی متاسفانه بهره-وری آب در بخش کشاورزی هنوز پایین است. براساس اطلاعات منتشر شده متوسط شاخص بهرهوری آب طی سالهای 2004-1987 در ایران برای بخشهای کشاورزی، صنعت و کل به ترتیب معادل 0/2، 26/2، 1/6 بوده که نسبت به کشورهای توسعه یافته و متوسط جهانی ارقام پایینی را نشان میدهد - به استثناء بخش صنعت - . متوسط جهانی این شاخص به ترتیب 1، 18/7 و 8/6 است - 2006،. - Word Bank
اضافه برداشت از چاههای مجاز و غیرمجاز و الودگی توسط فاضلاب خانگی و استفاده از فاضلابهای حاصل از فعالیت-های کشاوری و صنایع، عوامل موثردر تشدید بحران منابع آب زیرزمینی میباشند. جدول 2 نشان دهنده رتبه ایران در ارتباط با میزان دسترسی به خدمات آب و فاضلاب و سایر شاخصهای منابع آب در مقایسه با چند کشور منطقه در سال 2006 بوده است.
