بخشی از مقاله
چکیده :
در منابع دیناسلام اعم از قرآن وسنت معصومین علیهمالسلام، نگرشخاصی به مقوله خانواده ونقش ومسولیتهای هریک از اعضای آن وجود داردکه چه بسا بتوان همپای با تحولات جامعه و جهان درمقولههای مهمی چون سبکزندگی وساختارهای اجتماعی، ازآن نگرش و رهیافت حاصل ازآن برای بالا بردن سطح مطلوبیت ورضایتمندی خود از زندگی کمکگرفت. در اینگفتار بر سه مؤلفه مهم از مطلوبیت سنجی یعنی اخلاقی وتربیتی - مانند صداقت، تواضع، عدالت، انصاف،احسان، عشق ،شفقت و.. - ؛ دینی ومعنوی - همچون باور به مبدأ ومعاد،عبادت خدا، معناداری زندگی و.. -
؛ روان شناختی - مانند شادی، امید، انگیزه وهیجانات مثبت و.. - توجه شده است. تا با تحلیل و تطبیق این سنجهها با گفتمان قرآن و سیره اهل بیت بتوان مدلی از زندگی سالم و مطلوب در سطح خانواده پایدار را متناسب با واقعیات و تحولات زمانه معاصر بدست آورد. یافتهها حاکی از کارآمدی و واقعگرایی نگرش مذکور به نظام خانواده است به نحویکه هم به انسان و زندگی فردی و اجتماعیاش هدف و معنا میبخشد و هم او را در میان حجم بسیاری از رفتارهای غیراخلاقی، باورهای تفریطی و افراطی و احوال پریشان و نامتعادل روحی و روانی امیدوار و نجاتبخش میسازد.
مقدمه و بیان مسئله
مطلوبیت را اگر بتوان سطحی از رضایت و خرسندی انسان در انجام امور یا رسیدن به خواسته های خود دانست؛ قابلیت تعمیم در همه امور و اشیاء را دارد. در مورد انسان و زندگی او نیل به مراتب مطلوبیت از جهات مختلف مادی و معنوی دارای ارزش است . تفاوت انسانها در نوع و میزان نگرش به هستی، علم و تخصص ، ایمان و اعتقاد،سلیقه و ذوق ، احساس و عاطفه و غیره زمینه اَشکال مختلف مطلوبیت را رقم زده است که لًااو سبک های مختلفی از زندگی راپدید آورده است ثانیًا مطلوبیتسنجی در بیشتر جهات ماهیت فردی و شخصی نیز به خود گرفته است .
اما با وجود این، فرهنگها وآیینهای مختلف در جهان در متن تعالیم وسنتهای فکری وعملی خود، آموزههای مناسبی برای ارتقای سطح مطلوبیت زندگی انسان به ودیعه نهادهاند ومعمولا پیروان هر آیین وسنت فکری هم در تلاشندکهگستره زندگی خود اعم از خانواده، جامعه، گروههای همسال و دوستان و غیره را تحت پوشش آن آموزهها قرار دهند. اما اینکه هر یک از آن آیینها تا چه حد از مطلوبیت را نصیب پیروانشان ساختهاند چندان روشن وآشکار نیست، و شاید مطالعات و تحقیقاتی لازم استکه واقعیت این مسئله را برای ما آشکار سازند.
در این بین، آموزههای اسلام آنگونهکه در قرآن و سیره پیشوایان معصوم تعبیه و تعریف شده است، تلاش دارد انسان را به سطحی مقبولی از رضایت و مطلوبیت از زندگی برساند از همین رو، تمام ابعاد زندگی او را پوشش می دهند، مشروط به اینکه انسان چه اندازه به این آموزه ها اعتماد کرده و در تجارب عینی و شخصی زندگی خود آثار آن را مشاهده نماید. یکی از مهمترین ابعاد زندگی انسان،بُعد خانوادگی اوستکه به سفارش اسلام، اساسیترین نظام در جامعه انسانی را تشکیل می دهد. زیرا پایه و اساس شخصیت انسان در آن شکل میگیرد؛ لذا در تشکیل، حفظ، تحکیم وتقویت بنیانهای آن، آیات و روایات بسیاری وارد شده است - عبدخدایی وهمکاران، 1390، 12 . - 34
قرآن در کنار سیره معصومین علیهم السلام - مطابق حدیث ثقلین - بیانکننده و ترسیمکننده خطوط اصلی عمل به احکام الهی - طباطبایی،1417، - 87/3 به شمار میآیند. ازهمین رو،گنجینه پر بهایی از راهکارهای علمی و الگو های عملی در این گستره از شریعت اسلام قرارگرفتهکه به کمک فهم درست آن ها میتوان ساختار و ماهیت زندگی، جامعه و بخصوص خانواده را در سطح و ترازی از مطلوبیت ومقبولیت قرار داد که در آن هم نیازهای مادی و هم معنوی انسان بدرستی تأمین شود.
از دیدگاه مؤمنانه و حتی علمی، این مسایل برای انسان امروز مطرح استکهاصولاً سبک زندگی دینی چه سطحی از رضایت و مطلوبیت را به انسان عرضه می دارد؟ مثلاً درقرآن وتعالیم معصومین چه تصویری از خانواده سالم و مطلوب ترسیم شده است؟ چه عناصر و مؤلفههایی در مطلوبیت خانواده از منظر قرآن و اهل بیت نقش دارند؟ آن هم در شرایط جهان معاصرکه خلأهای معنوی و اخلاقی زمینه حل بسیاری از معضلات اجتماع و مشکلات خانواده همچون طلاق، مشاجرات خانوادگی، بزهکاری نوجوانان و جوانان و غیره را دشوار ساخته است.
تلاشهایی بسیاریدر این مسیر صورت گرفته و مثلاً در موضوعات مهمی چون اهمیت جایگاه خانواده در اسلام یا آیات و روایات - ارفع، 1365،10 - 90؛ اصول اساسی تشکیل خانواده - زمانی،1381،48 - 51 راه های تقویت عواطف در خانواده از منظر اهل بیت - تبریزی،1380، 44 - 47 نگاهی به قوانین خانواده در قرآن - بندرچی، - 1379؛ تکریم خانواده در سیره اهل بیت - میرحسینی،1387، 97 - 98 ؛ خانواده در قرآن - بهشتی، - 1385؛ آموزه های تربیتی و اخلاقی اهل بیت در خانواده - طوسی،1391، 8 - 50 مصادیق عملی رفتار اهل بیت علیهم السلام با خانواده - شیخ زاده،1388، 25 - 140 بیان ارزش های اخلاقی در خانواده از منظر اهل بیت - صدرالسادات دزفولی،1369، 15 - 130 و به صورت جداگانه هم در موضوعاتی چون خانه و خانواده در قرآن و سیره پیامبر و چهارده معصوم و نیز تربیت خانوادگی در سیره معصومین ، سیره اخلاقی اهل بیت در خانواده و غیره بررسیهایی صورت گرفته و نتایجی به دنبال داشته است.
این تحقیقات در بیشتر جهات، شکل توصیفی و تاریخی و تطبیقی به خود گرفتهاند وصرفًا قواعد کلی حاکم بر خانواده سالم و تربیت صحیح اسلامی را از متن منابع اسلامی درآوردهاند. نویسندگان آن ها به طرق مختلف، قصد ارائه راهکارها و اصولی جهت برپایی و حفظ و بقای نظام خانواده اسلامی را داشتهاند. چارچوب نظری همه این نوع تحقیقات رهگشاست؛ اما تصور اینکه نهاد خانواده با چه مؤلفهها و متغیرهایی به سطح مطلوبیت میرسد و تا چه حد تأثیر این مؤلفهها بر زندگی امروزی عینی و واقعگرایانه است چندان مشهود و واضح نیست. درگفتار حاضر علاوه بر تبیینآن مؤلفهها در سه ساحت اخلاقی، دینی - اعتقادی - و روانشناختی سعی شده است سطحی از مطلوبیت خانواده بر محور آن مؤلفه ها و متناسب با آموزههای قرآن و اهل بیت بدست آید.
ساختار و ماهیت خانواده در افق قرآن و اهل بیت نقش و جایگاهی که نظام خانواده در شکل گیری شخصیت انسان و رشد روحیه فردی و اجتماعی او دارد بر هیچ خردمندی پوشیده نیست. کانونی خاص در پیدایش انسان و پرورش استعدادهای ذاتی و درونی او که شایسته هیچگونه بیتوجهی، انحراف و سهلانگاری نیست؛ لذا جامعهشناسان بناگیری یک جامعه سالم را به شکل اجتنابناپذیری متأثر از چنین کانونی دانستهاند؛ البته کانونی مطلوب و متعادل که هر یک از اعضای آن بتواند شیوههای منطقی و معقولی را برای رفع مشکلات و حل مسایل خود در پیش گیرد؛ زیرا »خانواده متعادل، سازمان فاقد عیب و نقص نمیباشد، بلکه به شبکهای از روابط متقابل اطلاق میشود که اعضای آن درگیر با مشکلات و موانع احتمالی بوده و ضعفهای کم و بیش قابل اعتنایی نیز دارند، لیکن در مقابله با موارد مذکور، شیوه منطقی اتخاذ میکنند. - « شرفی،1388، - 40
