بخشی از مقاله
چکیده
ثواقب المناقباثر عبدالوهاب بن جلال الدین محمّد همدانی در سال 947 هجری تألیف شدهاست. این اثر تحریری خلاصه و ویراسته از مناقب العارفین افلاکی است. یکی از نسخ ارزشمند ثواقب المناقب، نسخهای مزیّن به 29 نگاره است که به شماره M.466 در کتابخانه مورگان نیویورک نگهداری میشود. ابعاد نسخه 179 x 145 mm و نگارهها به شیوه مکتب بغداد است. مضمون اصلی نگارههای این نسخه مولانا و کرامات اوست.
در چندین نگاره حسام الدین چلپی و شمس تبریزی نیز به تصویر درآمدهاست. پژوهش حاضر نگارههای این نسخه را بررسی کرده وشیوه شخصیّتپردازی مولانا در نگارهها تحلیل میکند. پرسشهای این پژوهش عبارت است: مولانا در نگارهها چگونه ترسیم شدهاست؟ شیوه چهرهنگاری شمس تبریزی و حسام الدین چلپی چگونه است؟ مهمترین شاخصهها و شگردهای تصویری نسخه مورگان چست؟ روش بررسی، تحلیل 29 نگاره این نسخه با رویکرد زیباییشناسی است.
حاصل پژوهش نشان میدهد که چهرهنگاری مولانا، شمس و حسام الدین چلپی شاخصههای تصویری تثبیت شدهای در نگارهها دارد که آنان را به خوبی به مخاطب بازمیشناسد. نکته دیگر شگردهای تصویری خاص نسخه ثواقب المناقب است که آن را در بین قراین خود متمایز میسازد. کادربندی، نمایش پلانهای موازی،حضور شخصیّت ناظر یا شاهد، طبیعتگرایی، از مهمترین این شگردهای تصویری است.
کلیدواژهها: مولوی، ثواقب المناقب،عبدالوهاب بن جلال الدین محمّد همدانی، نگارگری
مقدمه
ثواقب المناقب، خلاصه مناقب العارفین افلاکیبه، قلم عبدالوهاب بن جلال الدین محمّد همدانی است. ثواقب المناقبدر یک مقدّمه و نه »ذکر« و »خاتمه« تنظیم شدهاست. بخش سوم کتاب در ذکر مولانا جلال الدین مجمد بلخی است که در ده باب و هر باب در دو فصل شکل گرفتهاست. بخش چهارم نیز در ذکر شمس تبریزی مشتمل بر مقدمه و هشت باب است. این اثر منبعی ارزشمند درباره زندگی و کرامات مولانا است زیرا افلاکی از مریدان خاص جلال الدیّن فریدون معروف به عارف چلپی بود و به همین دلیل اطلاعاتی ارزشمندی را در اثر خود گردآوردهاست.
فارسی زبانان ایران و ماوراءالنهر برخی از ترکیبات و تعبیرات عربی و فارسی متداول در آسیای صغیر و الفاظ ترکی مناقب العارفین را غریب و نامأنوس میدانستند، پس بر آن شدند که با ویرایش و تلخیص مناقب العارفین، تحریر جدیدی از آن ارائه دهند. از اینرو ثواقب المناقب در همان اوایل تألیفش به ترکی ترجمه شد. نخست درویش خلیل قونوی متخلّص به »ثنایی« و سپس درویش محمود مثنوی خوان قونوی در ذیقعده 998 هجری کتاب را به ترکی ترجمه کردند.
از این اثر نسخ چندین بر جای مانده که یکی از ارزشمندترین آنها نسخهای مصوّر دارای 29 نگاره به شیوه مکتب بغداد است که به شماره M.466 در کتابخانه مورگان نیویورک نگهداری میشود. مولوی و کرامات او مضمون اصلی نگارههای این نسخه است. با توجّه به نقش محوری مولانا در نگارهها، پژوهش حاضر به بررسی شیوه چهرهنگاری مولانا پرداخته و به این سوالها پاسخ میگوید که مولانا در نگارهها چگونه ترسیم شدهاست؟ شیوه چهرهنگاری شمس تبریزی و حسام الدین چلپی چگونه است؟ نفاست و زیبایی نسخه مورگان این پرسش را برمیانگیزد که مهمترین شاخصهها و شگردهای تصویری نسخه مورگان چست؟ روش بررسی تحلیل 29 نگاره این نسخه با رویکرد زیباییشناسی است.
این پژوهش در صدد است تا از سویی نسخه نفیس ثواقب المناقب محفوظ در کتابخانه مورگان نیویورک را معرّفی کند و از سوی دیگر قصد دارد تا جایگاه تصویری مولانا و دیگر عرفا در نگارهها را بازشناسد. همچنین برای تأکید بر ارزشهای هنری این نسخه، مهمترین شگردهای تصویری آن را تحلیل میکنیم.
پیشینه تحقیق
ثواقب المناقب منبعی ارزشمند درباره مولانا و مولویه است اما تحقیق چندانی درباره آن انجام نگرفتهاست. با اینکه ثواقب المناقببه زبان فارسی و مؤلّف نیز ایرانی استامّا متأسفّانه در حوزه فرهنگی ایران به این اثر توجّه چندانی نشده و بیشتر حوزه فرهنگی آسیای صغیر و حلقه مولویّه به آنتوجّه نشان دادهاند. علّت ناشناخته بودن این اثر در ایران آن است که مؤلّف آن غریب الوطن بود و این اثر را خارج از ایران تألیف نمود. به همین دلیل در کتب تاریخ ادبیات ذکر ثواقب المناقب از چند سطر فراتر نمیرود. تنها تحقیق درخور توجّه درباره این اثر، مقالهای است از عارف نوشاهی با عنوان ثواقب المناقب اولیاءاالله، مأخذی فراموش شده درباره مولانا و مولویه« که این اثر را به طور جامع معرّفی کردهاست.
ثواقب المناقببه همّت عارف نوشاهی تصحیح و با مقدمهای جامع به قلم وی به زیور طبع آراسته شد. راشل میلستین1 در بخشی از کتاب ارزشمند با عنوان نگارگری در مکتب عثمانی بغداد،2 نگارههای ثواقب المناقب را بررسی و چاپ کردهاست. این اثر به سال 1990 در 188 صفحه توسط انتشارات مزدا چاپ شده است. ثواقب المناقب منبعی ارزشمند درباره زندگی مولوی یکی از جامعترین منابع درباره مولانا و مولویّه، بعد از ولدنامه تألیف سلطان ولد و رساله سپهسالار تألیف فریدون بن سپهسالار، مناقب العارفین اثر شمس الدین افلاکی عارفی است.
افلاکی از مریدان خاص جلال الدیّن فریدون معروف به عارف چلپی بود به همین دلیل اطلاعاتی ارزشمندی را در اثر خود گردآوردهاست. فارسی زبانان ایران و ماوراءالنهر برخی از ترکیبات و تعبیرات عربی و فارسی متداول در آسیای صغیر و الفاظ ترکی مناقب العارفین را غریب و نامأنوس میدانستند، از اینرو بر آن شدند که با ویرایش و تلخیص مناقب العارفین، تحریر جدیدی از آن ارائه دهند. دو تحریر جدید ار مناقب العارفین در دست است: 1 خلاصه المناقب به تحریر احمدبن محمود معروف به معین الفقرا در اوائل قرن نهم ه.ق. 2 تحریر دیگر از مناقب العارفین، ثواقب المناقب اولیاءاالله تألیف عبدالوهّاب بن جلال الدّین محمد همدانی است. پژوهش حاضر به بررسی این تحریر از ثواقب المناقب میپردازد.
