بخشی از مقاله
چکیده
نغمه ثمینی یکی از پژوهشگران هزار و یک شب در کنار حسن فتحی، کارِ تألیف فیلمنامه مجموعه نمایش خانگی مخاطب پسند شهرزاد را بر عهده داشته است. این سریال مدعی هیچگونه اقتباسی از هزار و یک شب نبوده اما با مشاهده سریال بارقههای تأثیرپذیری و الهام از هزار و یک شب در سریال قابل ملاحظه است. بدون تردید همزیستی خانم ثمینی با هزار و یک شب یکی از دلایل رسوخ پنهانی کتاب شهرزاد در سریال شهرزاد است. پژوهش پیشرو این دو اثر را روبروی هم ن شانده تا بارقههای تأثیر هزار و یک شب را در این سریال به ویژه در شخ صیت شهرزاد ک شف و بررسی کند.
تأثیرپذیری و اقتباس سریال از مجموعه داستان به دو صورت آشکار و پنهان بوده است و بیش از همه در خود شخصیت اصلی فیلم، شهرزاد نمود یافته است. صورت آشکار آن در نامگذاری شهرزاد و در ایفای نقش ا صلی و محوری که در سریال به مثابه دا ستان به شهرزاد واگذار شده و همچنین در ق صهگویی شخ صیت ا صلی زن م شاهده میگردد؛ شکل پنهان آن را در کارکردها و شخصیت پردازی و معانی ضمنی و آ شکار اثر میتوان م شاهده نمود.
شهرزاد در سریال نمایانگر شهرزاد داستانی در گفتمان و قالبی جدید ا ست. او به مثابه نظیر اف سانهای خود، خوی شتن را فدای مصلحت کرده و نقش اسطوره رهاییبخشی را برای خانواده خویش ایفا میکند و کارکردهای شهرزاد داستانی را به دوش میکشد. دیگر شخصیتهای سریال نیز از قبیل بزرگاقا، قباد، شیرین، خواهران شهرزاد، پدر شهرزاد دارای نظائری در مجموعه داستانی هستند و فیلمساز از فرمول اسطورهای و افسانهای پردازنده هزار و یک شب در چیدمان و تنظیم شخصیتها و مضامین و دلالتها الهام پذیرفته است.
1. پیشگفتار
بدون تردید هزار و یک شب از تأثیرگذارترین کتابهای جهان بشریت است که حوزههای مختلف ادبی و غیر ادبی را به خود درگیر کرده است. امروزه از داستانها و چکامهها و نمایشنامهها گرفته تا فیلمها و سریالها و کارتونها وانیمشینها و مجموعهها تلوزیونی تا کافهها و نقالخانه، و حتی پدران در نامگذاری دختران خویش، هرکدام به طریق خاصی از این اثر تأثیر میپذیرند و کمتر کسی در جهان است که حتی اسمی از این کتاب نشنیده باشد. مجموعهای از ویژگیها کتاب به ویژه داستان بنیادین آن که چامه اصلی کتاب است سبب این استقبال گسترده شده است که مهمترین آنها مضمونگرایی و دراماتیک بودن آن است.
سهم هزار و یک شب در جهان تصویر یا هنر هفتم قابل ملاحظه است و فهرست زیادی از آثار سینمایی و سریالها و کارتونها و انمیشنها از کتاب هزار و یک شب تأثیر پذیرفتهاند. این آثار یا با اقتباسی وفادار به تصویر رویدادهای داستانهای کتاب پرداختهاند و یا به گونه اقتباس آزاد، حکایتهای داستان را با تغییر و دگرگونهها و دگر گشتهایی در سطح مضمون و رویدادبه فیلم درآوردهاند. بخش سومی از آثار هستند که با الهام از کتاب آثاری را خلق کردهاند. آثار ردیف سومی را نمیتوان جزو آثار اقتباسی قلمداد کرد بلکه فیلمنامهنگار و یا فیلمساز در ساختار کلی و یا شخصیتپردازی و القاء برخی از ایدهها و معانی، یادآور هزار و یک شب و به ویژه شخصیت-های اصلی، شهرزاد و شهریار هستند.
مجموعه سریال نمایش خانگی شهرزاد جزو آثاری قلمداد میشود که در آن نویسنده و فیلمساز - خودآگاه یا ناخودآگاه- با الهام از هزار و یک شب به ساخت و تدوین این سریال درخشان پرداختهاند. اما آشنایی دیرهنگام نغمه ثمینی به هزار و یک شب دلیل متقنی بر این تأثیرپذیری خودآگاه دارد. تاکنون درباره الهام و تأثیر پذیری سریال شهرزاد از هزار و یک شب سخن و گفتاری شنیده نشده است. آنچه در این پژوهش مورد توجه است آشکار ساختن صدای پنهان و غایب شهرزاد داستانی در شخصیت قالب شهرزاد سریال و گفتن این گفتار ناگفته است و نگارنده با قرار دادن این دو به همنواییها و همسانیها این دو مجموعه داستانی و نمایشی در سطح کارکردها و شخصیتها و معانی و ایدههایی که توسط شخصیت شهرزاد در اثر ارائه میگردد، میپردازد تا جوابی برای سوال مهم زیر باشد: جلوههای تأثیر پذیری سریال شهرزاد از کتاب هزار و یک شب چیست؟
.2 پیشینه بحث
هزار و یک شب در قاب تصویر حضور گستردهای داشته است که تنها ارائه فهرستوار آن، صفحات ممتدی از مقاله حاضر به خود اختصاص خواهد داد. در این میان سینمای هالیوود سهم بسیاری از این فهرست نانوشته دارد. اولین اقتباس این سینما در اوایل قرن بیستم با نام قصر شبهای عربی انجام پذیرفت و به گمانم تازهترین اقتباس وفادار از این داستان نیز در سال 2004م به نام »شبهای عربی« بر روی پردههای سینما اکران گردید.
در این فیلم داستان آغازین کتاب - ماجرای شهریار و شاهزمان و شهرزاد- مبنای روایت فیلم قرار گرفته است. تلوزیون ملی ایران نیز در سال 1352ش مبادرت به پخش سریالی مقتبس از هزار و یک شب با کارگردانی پوری بنایی نمود است. همچنین در سال 2005م نیز فیلمسازان ترکیه مجموعه تلوزیونی جدید از روی این مجموعه فراهم کردند. این سریال با اقتباسی آزاد با دوبله فارسی از شبکه GEM TV پخش گردید. در کنار این فیلمها، کارتونها و انیمیشها مختلفی از هزار و یک شب به عمل آمده است.
امروزه با رونق مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی و همچنین مطالعات میانرشتهای، تحلیل و نقد فیلمهایی که به صورت اقتباس و یا الهام وامدار داستان یا اثر ادبی هستند در مجلات مختلف صورت میگیرد. با این حال مقالات و تحقیقهای بسیار نادری در این باب صورت گرفته و سهم هزار و یک شب در هنر هفتم مورد بررسی و حلاجی قرار نگرفته است. أخیراً مقالهای با عنوان »فیلم هزار و یک شب در آیینه بازآفرینی ادبی«؛ توسط روح االله روزبه و علیرضا انوشیروانی در مجله کاوشنامه ادبیات تطبیقی چاپ شده است.
این مقاله به تطبیق فیلم هزار و یک شب هالیوودی سال 2000م با متن داستان پرداخته است و همسانیها و تفاوتها این دو را در حوزه پیرنگ و شخصیت پرداخته است و نوشتههای معدود دیگری که به اقتباسات هزار و یک شب اشاراتی داشتهاند که لازم به ذکر همه آنها نیست. اما پژوهش حاضر حرف تازهای در این میان دارد و آن یافتن مشابهتها و همگونیهای است که من باب تأثیر میان شهرزاد هزار و یک شب و شهرزاد سریال نوساخته حسن فتحی دارد و تلاش میشود در شش محور به این همسانیها و تحلیل آن پرداخته شود.
.3 نمایش خانگی شهرزاد
این سریال از پاییز 94 هر هفته روز دوشنبه به بازار عرضه میگردید تا اینکه در اردیبهشت 95 پخش آن با پایان پذیرفتن فصل اول خاتمه یافت. این سریال با گارگردانی حسن فتحی و به نویسندگی ایشان و نغمه ثمینی تولید شد. تهیه کنندگی سریال سید محمد امامی بر عهده داشت. بازیگران مطرحی در این سریال به ایفای نقش پرداختند که از جمله آنها علی نصیریان - بزرگ آقا - ، شهاب حسینی - قباد - ، ترانه علیدوستی - شهرزاد - ، مصطفی زمانی - فرهاد - ، محمود پاک نیت - جمشید - مهدی سلطانی، - هاشم - ، پریناز ایزدیار - شیرین - میباشند.
داستان این فیلم در دهه سی شمسی در تهران میگذرد؛ ماجرای آن از این قرار است که شهرزاد دانشجوی پزشکی قصد دارد با فرهاد دانشجوی ادبیات، شاعر و روزنامه نگار ازدواج کند که بعد از سقوط مصدق، فرهاد که از طرفداران او بوده است به تنگنا میافتد. خانواده شهرزاد بعد از به زندان افتادن فرهاد و ماجراهای تلخی که برای او رقم خورد از این وصلت چندان خشنود نیستند.
