بخشی از مقاله
چکیده
توفیقالحکیم نویسنده معاصر مصری 1897 - م- - 1987 در آثار نمایش خود به ساختار توجه زیادی نموده است، نمایشنامهنویسی عربی با آثار توفیقالحکیم قدم به مرحله تازهای نهاد، بهطوری که این جلوه و نمود را میتوان در آثار این هنرمند بهوضوح مشاهده نمود. در حوزه نمایشنامه البته به شکل اصولی و صحیح آن، همواره قواعد و استانداردهایی بسیار بنیادی وجود دارد که بهکارگیری هر کدام از آنها با روابط حساب شده و منطقی باعث بهوجود آمدن اثری در خور توجه میشود. از آنجا که ساختار هر نمایشنامه در بر گیرنده شکل آن است، آنچه در این مقال میآید در واقع پژوهشی است پیرامون برخی مفاهیم در ساختار نمایشنامه چون موضوع، درونمایه، کشمکشها، تضادها، گرهافکنی و گرهگشایی. پژوهش پیشرو با روش تحلیلی توصیفی این شاخصها را در نمایشنامه شهرزاد توفیقالحکیم مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
مقدمه
درباره ساختار و جایگاه آن در ادبیات نمایشی مباحث بسیار بنیادی وجود دارد. ساختار یا ساخت به معنی چهارچوب متشکل پیدا و ناپیدای هر اثر ادبی، عبارت از نظامی است که در آن همه اجزای اثر در پیوند با یکدیگر و در کارکردی هماهنگ، کلیت اثر را میسازند. واژه ساختار دارای وسعت معنایی بسیار زیادی است زیرا اجزای تشکیل دهنده یک اثر ادبی را میتوان به منزله ساختار آن دانست. و همچنین تقسیمات منطقی رویدادها، تقسیمات خاص در پرده نمایش و صحنهها را میتوان نمودی از ساختار محسوب کرد. در واقع زمانی که ما به نکات فنی و اساسی و چارچوب آثار ادبی و مشکلات کار نویسندگان آگاه میشویم از نوشتههای آنها بیشتر و بهتر لذت می بریم. بدیهی است اگر معمار یا مهندس به فشار و قدرت و وزن مصالح بنایی آشنا نباشد، بنایی را میسازد که اطمینان بخش نخواهد بود. نویسنده نیز بدون توجه به این عوامل و داشتن احاطه و بصیرت کامل به ساختار و چارچوب یک موضوع نمیتواند اثری درخور توجه ارائه دهد
اگر چه مدعی این باشد که بنای هر اثر ادبی و هنری منوط به داشتن غزیزه تنهاست. که در اصل چنین ادعایی مردود است زیرا بدون داشتن اطلاعات کامل از رموز و اصول ساختار در نمایشنامه و احاطه کافی به این فن ما شاهر اثری کاملا ناقص هستیم اگر چه نویسنده فردی با ذوق و نابغه باشد. به همین منظور این مسأله به عنوان یک شاخص در نظر گرفته شده تا در این مقاله ساختار نمایشنامه شهرزاد توفیق حکیم یعنی مصالح کار نویسنده در اثری که ارائه داده است را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. شهرزاد یکی از هنرهای توفیق الحکیم است که با ذوقی لطیف و سرشار، جوی شرقیِ زیبا و سحرانگیز را ایجاد میکند که در عمق جانها مینشیند. گرچه شهرزاد توفیق الحکیم یکی از قصههای هزار و یک شب نیست اما مقدمهاش را از آن گرفته است.
ما ملکه شهرزاد را تثمیل موهبت قصهگویی و روحِ شبنشینی میدانیم که با صحبتهای شوق-انگیز و داستانهای زیبایی که سرچشمه آن، گاه خود اوست، در دست شهریار پادشاه آسیایی که قلب او سنگ شده است و سرشت او سخت و خشن گشته است گرفتار آمده و قصههای خود را شب به شب، از مناطق مختلف از فارس و چین و هند و مصر و مردم مختلف و طبقات متفاوت اجتماعی و از پادشاه و رعیت و تاجر و صیاد و ماجراجویانی که بر مرکب شختیها سوار میشوند به پادشاه میگوید و او را مدهوش و محسور میسازد و با او هر شب از هزار و یک شب در رختخواب به همهجا سفر میکند.
شهریار قبل از شهرزاد به دلیل خیانتی که همسر به او میکند، بنده جسم میشود و هز شب تا صبح با دختری سر میکند و صبحگاه او را به تیغ جلاد میسپارد تا اینکه نوبت به شهرزاد میرسد، اما شهرزاد توفیق الحکیم، نمایشنامهای نیست که به قصد بیان هزار و یک شب طرح و نوشته شده باشد بلکه نویسنده، با خلق این اثر و آفرینش چهرههای نمادین، به نوعی به بیان و افکار فلسفی و مرموز خوی پرداخته است
پیشینه پژوهش
در مورد نمایشنامه های توفیق الحکیم کارهایی که تاکنون مشاهده شده، در حد معرفی نویسنده و حیات و آثار او بوده است به نظر می رسد این نمایشنامه آماده یک تحلیل ساختاری زیبا است. از جمله مقالاتی که قصه شهرزاد توفیق را مورد بحث و بررسی قرار دادهاند و ما نیز از آنها بهره گرفتهایم: توفیق الحکیم نویسنده نامدار مصر نوشته غلامعلی کریمی، توفیق الحکیم و سیر نمایشنامهنویسی او اثر سهیلا پرستگاری، شهرزاد توفیق الحکیم نوشته فاروق خورشید، شهرزاد الحکیم به قلم قؤاد دواره، شهرزاد روایه للاستاذ توفیق الحکیم نوشته عبد الرحمن صدقی، شهرزاد طبیعتی راز آلود مقاله درّه دادجو، فی المسرحیه العربیه عبد المنعم اسماعیل، توفیق الحکیم و مصادره بین الاسطور ه و التاریخ نوشته صالح بک، شهرزاد امرأه اللیالی العربیه نویسنده سلیمان العطار می باشد البته ما در ادامه کار آنها به تحلیل ساختاری نمایشنامه که هیچیک انجام ندادهاند.
پرسش پژوهش
آیا توفیق الحکیم توانسته است ساختار صحیحی را در نمایشنامه شهرزاد از قبیل شخصیت ها و تضادها و ... را فراهم آورد؟
فرضیه ها
به نظر میرسد توفیق الحکیم توانسته است ساختار صحیحی را در نمایشنامه شهرزاد از قبیل شخصیتها و تضادها و... را فراهم آورد. در ادامه سعی در تحلیل ساختاری این نمایشنامه داریم و قبل از آن به گوشهای از زندگینامه توفیق الحکیم و آثار نمایشی وی میپردازیم. زندگینامه توفیقالحکیم و آثار نمایشی او توفیق الحکیم نمایشنامهنویس و اندیشمند معاصر عرب، در نهم اکتبر 1898م در شهرک »محرم بک« اسکندریه مصر دیده به جهان گشود - فتحی الابیاری، 1987، ص. - 175 پدرش اسماعیل که از دهقانان ثروتمند روستای الدلنجات - الدلنجات نام یکی از شهرهای استان البحیره در مصر - المنجد فی الاعلام - - واقع در البحیره بهشمار میآمد، به علم حقوق پرداخت و در ردیف قاضیان جای گرفت.
از اینرو آرزو داشت فرزندش توفیق نیز روزی جامه قضا بر تن کند - نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1351، ص . - 170 مادرش اسماء البسطامی اصلا ترک نژاد بود - پیشین، ص . - 196 و در جوانی علاقه وافری به خواندن داستان بهویژه داستانهای هزار و یک شب داشت - فؤاد دوّاره، 1985، ص . - 27 بنابراین توفیق الحکیم در خانوادهای، علم و ادب دوست، پرورش یافت . تحصیلات ابتدایی خود را به خاطر مسافرتهای شغلی پدر، در مدارس مختلف سپری کرد - حنا الفاخوری، 1986، ص . - 392
در سن ده سالگی، به همراه پدر به قاهره رفت. محیط بزرگ قاهره و فضای پر از نمایش مضحک و سرگرمکننده، او را به هنر نمایش شیفته ساخت. اما دیری نپایید که پدر از قاهره به دمنهور منتقل شد. توفیق برای ادامه تحصیل، ناگزیر بود به اسکندریه رفت و آمد کند - همان، . - 392 پس از آنکه توفیق تحصیلات ابتدائی را بپایان برد، پدر بهتر آن دید که وی را بقاهره بفرستد تا تحصیلات متوسطه را در یکی از دبیرستانهای آنجا آغاز کند. توفیق،در قاهره دو عمو داشت که یکی آموزگار بود و دیگری دانشجوی دانشکده فنی و با این دو، خواهرشان در پایتخت مصر زندگی میکرد - توفیق الحکیم، بیتا، ص. - 66 مصلحت دید پدر چنان بود که توفیق نیز، در قاهره، با
