بخشی از مقاله
چکیده
برخی از محققان بر آنند که مجموعه داستانی هزار و یک شب خاستگاه هندی دارد و در زمان ساسانیان به زبان فارسی ترجمه شده است. برخی نیز آن را اصالتاً ایرانی میدانند. این مجموعه داستانی، در عهد عباسی توسط راویان و نقّالان متعدد بهتدریج وارد عرصه ادبیات و فرهنگ عربی شده و کم کم صبغه عربی به خود گرفته است. به نظر میرسد قصههای موجود در این مجموعه، صرفاً از نوع قصههای عاشقانه یا قصههای جن و پری نیستند؛ بلکه این مجموعه، علاوه بر موارد مذکور، دربردارنده انواع گوناگون قصه از قبیل حکایات تاریخی و قصههای اساطیری، رزمی، اخلاقی، تعلیمی، تمثیلی، مناظره، طنز و ... است. نگارندگان معتقدند راوی یا راویان این قصهها آگاهانه و عامدانه، قصد هنرنمایی در تمامی زمینههای فنون داستانپردازی داشتهاند. در این مقاله در نظر داریم موضوع تنوع و گوناگونی فنون داستانی در این مجموعه کهن را بررسی کنیم.
.1 مقدمه
گروهی از صاحبنظران عقیده دارند که مجموعه داستانی هزار و یک شب داستانی ایرانی است و برخی آن را داستانی هندی دانستهاند که در زمان ساسانیان به زبان فارسی ترجمه شده است . البته امروزه چیزی از نسخه هندی یا فارسی آن در دسترس نیست؛ ولی ابن ندیم از کتابی تحت عنوان »هزار افسان« نام میبرد، و هم وی - 369 :1997 - و هم بسیاری از صاحبنظران متأخر - کزازی، - 4 :1376 آن کتاب را که امروزه اثری از آن نیست، اصل و منشأ قصههای هزار و یک شب میدانند. این مجموعه داستانی در عصر عباسی به زبان عربی راه یافته است و راویان و نقّالان عرب به آن صبغه اسلامی و عربی دادهاند و به گونهای عرضه کردهاند که با سنن و فرهنگ و تمدن اسلامی و عربی هماهنگی داشته باشد.
اکنون این مجموعه به هر حال و فارغ از ریشههای هندی و فارسی آن، صبغه اسلامی و عربی به خود گرفته و به یکی از نمادهای تمدن و فرهنگ اسلامی تبدیل شده است و از بیبدیلترین و اساسیترین کتب قصه در زبانهای فارسی و عربی به شمار میرود. با وجود این که این مجموعه، بیشتر به عنوان یک مجموعه داستانی عاشقانه مشهور شده است، به نظر میرسد علاوه بر این نوع داستانی - البته قسمت اعظم قصههای هزار و یک شب نیز از همین گونه است - همه یا غالب انواع و اقسام قصههایی که در آن روزگار وجود داشته است، در بطن آن یافت میشود؛ به عبارت دیگر این مجموعه، جامع، فراگیر و دربردارنده همه گونههای قصه است و در این پژوهش قصد داریم جامعیت و تنوع داستانی آن را بررسی کنیم.
پیشینه پژوهش
سهیر قلماوی در کتاب ألف لیله ولیله اشاره کرده است که حکایاتی که در هزار و یک شب وجود دارند متنوعهستند، ولی فقط به تنوّع گونههای داستانی این مجموعه اشارهای گذرا کرده و حتی انواع و گونههای قصه را نیز نام نبرده است - القلماوی، . - 461 -429 : 2010
اهمیت و ضروت پژوهش
این پژوهش از دو جنبه دارای اهمیت است:
1. با توجه به این که بسیاری از صاحبنظران، هنر قصهنویسی را برآمده از غرب میدانند، بررسی میراث داستانی گذشته ما و به خصوص تأکید بر غنا و تنوّع گونههای قصه در جهت تصحیح این پندار ناصواب، مفید خواهد بود.
2. این واقعیت که در میراث ادبیات داستانی گذشته ما و به خصوص مجموعه داستانی هزار و یک شب تنوع داستانی وجود دارد، تبیین خواهد شد.
2. بحث و بررسی
قصه از نظر برخی از بزرگان عرصه ادب همانند جمال میرصادقی »به آثار خلاقهای که در آنها تأکید بر حوادث خارقالعاده بیشتر از تحوّل و تکوین شخصیتها و آدمهاست گفته میشود و سه ویژگی مهم آن از نظر وی خرق عادت، پیرنگ ضعیف و مثالگرایی میباشد و انواع آن عبارتند از اسطوره، حکایت اخلاقی، افسانه تمثیلی، افسانه پریان و افسانه پهلوانان رمانس نیز نوعی از قصه است که در آن »جهان با شکوه و با عظمت غیر واقعی و خیالپردازانه شوالیهگری را به نمایش میگذارد و برخلاف حماسه تنها به جنگ و میدانهای کارزار اختصاص ندارد و بیشتر قصههای خیالی است که جنبه سرگرم کننده دارد و به قهرمانهای پاکیزه خصال و اصیل زاده اختصاص مییابد که از زندگی روزمره واقعی دور بودند و به ماجراهای عاشقانه اغراق آمیز، حوادث شگفت انگیز و اعمال سلحشورانه دلبسته بودند و در راه رسیدن به محبوب به اعمال جسورانه دست میزدند و با جادوگران دیوها، غولها و شخصیتهای شریر میجنگیدند البته اگر ادبیات داستانی را مانند جمال میر صادقی شامل قصه، رمانس، داستان کوتاه و رمان بدانیم ، بالطبع نباید انتظار داشته باشیم داستان کوتاه و رمان و زیر مجموعههای آنها را که از فنون نوین مربوط به روزگار کنونی ما هستند در دل مجموعه داستانی هزار و یک شب یافت.
اما انواع دیگر ادبیات داستانی - قصه - نظیر اسطوره، حکایات اخلاقی، افسانههای تمثیلی، افسانههای پریان، افسانههای پهلوانان در مجموعه هزار و یک شب وجود و نمود دارند. البته به نظر میرسد که برخی از انواع ادبیات داستانی که در مجموعه هزار و یک شب وجود دارند، مشمول تعریف ارائه شده از سوی جم ال میرصادقی نیست و این موضوع یکی از رازهای ماندگاری و جاودانگی این اثر به شمار میرود. برخی از این گونههای قصه عبارتند از: حکایات تعلیمی، حکایات طراران، حکایات مناظره، حکایات طنز و غیره. لذا در این مقاله قصد داریم تنوع و به خصوص بدیع بودن برخی از گونههای داستانی هزار و یک شب را همراه با ذکر شواهد و نمونهها مورد بحث و بررسی قرار دهیم تا از غنای میراث داستانی خود پرده برداریم.
انواع داستانهایی که در هزار و یک شب وجود دارند از نظر ما عبارتند از؛ .1 قصههای اساطیری، .2 حکایات اخلاقی، .3 افسانه تمثیلی، .4 قصههای جن و پریان، .5 افسانه پهلوانان، .6 رمانس، .7 قصههای تعلیمی و حکمی، .8 قصههای عاشقانه، .9 قصههای طنز، .10 حکایات تاریخی، .11 حکایات جهانگردان، .12 قصههای طراران، 13، حکایات مناظره و ... که به بحث و بررسی و نیز تطبیق آنها با دسته بندی جمال میرصادقی میپردازیم.
.1 .2 قصههای اساطیری
اسطوره به گفته میرصادقی »قصهای است درباره خدایان و موجودات فوق طبیعی که ریشه اصلی آنها اعتقادات دینی مردم قدیم است و خاستگاه و آغاز زندگی و معتقدات مذهبی و قدرتهای ما فوق طبیعی و اعمال قهرمانهای آرمانی را بیان میکند. اسطوره کمتر جنبه اخلاقی دارد و از این نظر، از افسانهها و حکایتها متفاوت است1383 - «، . - 136 -135 خلیل احمد خلیل نیز اسطوره را حکایت موجوداتی دانسته است که از تصورات عقل و علم بشری فراتر هستند و مسئله اعتقاد، آنها را از خرافه جدا می سازد - خلیل، . - 80 :1973
