بخشی از مقاله
چکیده
عصر حاضر، عصر ارتباطات است. یادگیری یک یا چند زبان دوم/خارجی یکی از ضررورتهای غیر قابل اجتناب این عصر به شمار میرود. زبان فارسی به پشتوانه پیشینه فرهنگی، ادبی، تاریخی و سیاسی یکی از زبانهای مورد توجه دنیاست. در عصر کنونی فراگیری زبان فارسی جز با بهرهگیری از فناوریهای نوین و مبتنی بر یافتههای علمی ممکن نیست. در یادگیری زبان سه جزء متون آموزشی، معلّم و زبانآموز دارای نقشی حیاتی و تشکیل دهنده مثلث یادگیری زبان است.
یکی از منابع موجود در آموزش زبان فارسی مجموعه آموزشی زبان فارسی، تألیف احمد صفارمقدم، در چهار جلد کتاب درسی، چهار جلد کتاب کار و یک جلد کتاب راهنما است که در بسیاری از مراکز آموزش زبان فارسی مورد استفاده قرار میگیرد. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی این مجموعه چهار جلدی براساس شاخصهای ارزیابی کتابهای درسی مناسب صورت گرفته است. از جمله شاخصهای مورد بررسی در این مجموعه میتوان به شاخصهای گزینش و چینش محتوا، میزان توجه به چهار مهارت - خواندن، نوشتن، شنیدن و صحبت کردن - و تلفیق آنها و بررسی رویکرد مجموعه به مسئله کارکرد ارتباطی زبان اشاره کرد.
بررسی این مجموعه براساس شاخصهای ذکر شده نشان میدهد که مجموعه آموزشی زبان فارسی، از لحاظ انتخاب محتوا در پیوستاری از تمرکز بر ساختار تا تمرکز بر موقعیت قرار گرفته است. براساس معیار نیاز زبانآموزان از ساده به دشوار و دارای سرعت متعادل و به صورت چرخهای تدوین گردیده است. این مجموعه آموزشی در بردارنده هر چهار مهارت در پیوستاری از توجه بر مهارت خوانداری، شنیداری، نوشتاری و کمترین تمرکز بر مهارت گفتاری است. اما، این مجموعه دارای رویکرد ارتباطی نیست و گفتوگو های به کار رفته در آن نیز از ویژگیهای یک متن ارتباطی پیروی نمیکند.
.1 مقدمه
زبان فارسی به پشتوانه پیشینه غنی فرهنگی و ادبی همواره مورد توجه مردم سایر کشورها بوده است. توجه ویژه به آموزش زبان فارسی از چهار جنبه حائز اهمیت است: اول اینکه، کشور ایران برخودار از سرمایه عظیم فکری است که در آن زبانها و گویشهای فراوانی رواج دارد. بنابراین، ضرورت دارد آموزش زبان فارسی در حکم زبان رسمی و ملّی کشور که در عین حال حاصل تجربه تاریخی مشترک همه ایرانیان نیز هست در مناطق دو یا چند زبانه مورد توجه قرار گیرد.
دوم اینکه، در جهان امروز که انبوه واژهها و اصطلاحهای علمی به زبانهای بین المللی و خاصّه انگلیسی وضع میشود، لازم است زبان فارسی در مقام زبان علم تقویت و تجهیز شود.در غیر اینصورت قرضگیریهای فراوان باعث خواهد شد که ساز و کارهای صرفی و نحوی این زبان تضعیف شود و در نهایت به زبانی برای خانه و کوچه تنزل کند.
سوم اینکه، زبان فارسی سوابق و پشتوانههای ادبی، علمی و معنوی غرور آفرینی دارد و علاوه بر اینکه زبان رسمی کشورهای فارسی زبان ایران، افغانستان و تاجیکستان بوده و هست زبان علم، فرهنگ، تمدن و نیز عامل مهم گسترش دین مبین اسلام در شبه قاره نیز بوده است.
چهارم اینکه علاقمندان به فراگیری زبان فارسی در سراسر جهان رو به فزونی است. بی گمان برای برآوردن این نیازها می بایست برنامه ریزی آگاهانه، هوشمندانه، علمی و مناسب شرایط جهانی، منطقه ای و ملّی امروز داشت
تهیه و تدوین مواد آموزشی یکی از مهم ترین بخش های آموزش زبان محسوب می شود، از این رو تألیف کتابهای فارسی آموز رشد پر شتابی به خود گرفته و کتاب های زیادی در زمینه آموزش زبان فارسی به غیر فارسیزبانان تدوین گردیده است. به این منظور مقاله حاضر به بررسی و تحلیل یکی از مهمترین بخشهای آموزش زبان که کتاب درسی است می پردازد.
این بررسی با نگرش آموزشی و با هدف یاری رساندن به بهبود و ارتقا کیفیت آموزش زبان فارسی انجام شده است. به این منظور هدف اصلی پژوهش حاضر، برداشتن گامی مؤثر در این مسیر طولانی و امید آفرین در جهت پی بردن به نقاط قوت و کاستی های مجموعه آموزشی زبان فارسی، تألیف احمد صفار مقدم، است. در این پژوهش تلاش شده است که مجموعه زبان فارسی را بطورالقوهب مورد ارزشیابی قرار دهیم.
بدین منظور، بدونِ در نظر گرفتن کلاس و زبانآموزِ مشخص به ارزیابی شاخصهای گزینش محتوا، میزان توجه به چهار مهارت - خواندن، نوشتن، شنیدن و صحبت کردن - و تلفیق آنها و بررسی رویکرد مجموعه به مسئله کارکرد ارتباطی زبان بر مبنای اصول ارزیابی در کتاب درسی کانیکزورث - 1995 - 1 پرداخته شده است. پژوهش حاضر توصیفی کاربردی است. توصیفی به این جهت که مجموعه مورد نظر به صورت ساختاری و محتوایی مورد ارزیابی قرار میگیرد وکاربردی از این حیث که نتایج ارزیابی میتواند زمینه ساز الگویی کارآمد جهت تولید و بهبود مواد آموزشی باشد. امید است که این تجزیه و تحلیل محتوایی مقدمهای در جهت اصلاح کتابهای آموزشی و در نتیجه آموزش زبان فارسی به غیر فارسیزبانان باشد.
.2 پیشینه مطالعات و مبانی نظری
برزوئی - 1391 - در پژوهش خود با عنوان »بررسی گفتاری در منابع آموزش زبان فارسی« به بررسی سه مجموعه آموزشی زبان فارسی پرداخته است. با توجه به بررسیهای انجام گرفته مجموعه زبان فارسی - صفار مقدم، - 1386 توجه بیشتری به آموزش گونه گفتاری داشته است و پارامتر های بیشتری را در این زمینه بکار بسته است.
میردهقان - 1392 - در پژوهش خود به تحلیل فرهنگ و آموزش آن در مجموعه کتابهای زبان فارسی، تألیف صفار مقدم، پرداخته و رویکرد »نشانه شناسی فرهنگ مکتب تارتو – مسکو « را بعنوان مبنای نظری این پژوهش در نظر گرفته است. با استفاده از رویکرد »نشانه شناسی فرهنگی« و تبیین پیشنهادی برای آموزش زبان و فرهنگ، نحوه بازنمایی رمزگان پوشاک، خوراک، مکان و جنسیت در ارتباط با »خود« و »دیگری« فرهنگی در این مجموعه کتاب ها بررسی و مشخصه های سوگیری، تکرار، حضور و غیاب سوژه و بسندگی رمزگانی بعنوان مشخصههای اصلی بازنمایی رمزگان فوق، شناسایی و تحلیل شد و نتایج حاصل از این تحلیل نشان میدهد که نحوه بازنماییها در این مجموعه، چندان در جهت الگوی تعاملی »هم خود و هم دیگری« و گفتگوی فراگیر فرهنگی نیست.
طالبی - - 1393 به بازنمایی نقشها و مفاهیم زبان در مجموعه آموزشی زبان فارسی پرداختهاند. در این پژوهش ابتدا رویکرد مفهومی نقشی و مهمترین نقشها و مفاهیم زبانی در چارچوب این رویکرد معرفی و سپس به میزان بازنمائی این نقشها پرداخته شده است. پس از بررسیهای انجام شده مشخص شد که بازنمائی نقشهای زبانی در این مجموعه امتیاز 16 از 50 را کسب کرده است. نتیجه نهایی بدست آمده از پژوهش حاکی از آن است که تنوع و پراکندگی مفاهیم و نقشهای زبانی در این مجموعه آموزشی نیازمند برنامه ریزی هدفمند برای آموزش زبان فارسی بر پایه مفاهیم و نقشهای زبانی است.
العلومی طباطبایی - - 1394 در رساله خود به بررسی نظام زمان، نمود و وجه فعل فارسی در کتابهای آموزش زبان فارسی از جمله مجموعه زبان فارسی پرداخته و پس از تحلیل بر اساس مبانی نظری رساله نشان داده شده که بسامد رخداد فعل از منظر زمان، نمود و وجه در مجموعه زبان فارسی از تنوع و تکثر کمتری برخوردار است و با توجه به تحلیل نویسنده زمان حال دارای بیشترین بسامد رخداد و در مبحث بازنمائی نمود، نمود ناقص و و از نظر وجه می توان گفت که وجه اخباری دارای بالاترین بسامد رخداد را دارا میباشد.
کانیکزورث - همان - یک مجموعه شاخص شامل 30 حوزه برای مجموعه آموزش زبان معرفی میکند. این شاخصها عبارتند از: شاخصهای طراحی مجموعه، سازماندهی کتاب، نکتههای دستوری، آموزش واژه، آوا شناسی، گفتمان، تناسب کتاب، گونههای زبان فارسی، انتخاب محتوا، درجه بندی، مهارت، شنیداری، خوانداری، گفتاری، کمک آموزشی خوانداری، موضوع و عنوان مطالب، ارزیابی اجتماعی و فرهنگی، نیاز یادگیرنده، اصول و رویکردها، روشهای یادگیری/ آموزش، نقش زبانآموز، مهارت مطالعه، نقش معلّم، کتاب راهنمای معلّم، کتاب با رویکرد ارتباطی، سبک و تناسب و شاخص مواد آموزشی برای اهداف ویژه. ارزیابی برای آنکه بتواند نتایج متقن، معتبر و قابل استناد داشته باشد، لازم است روا، شفاف، جامع و بر مبنای رویکرد علمی باشد. بدین منظور پژوهش حاضر بر مبنای اصول ذکر شده در کتاب انتخاب کتاب درسی، تالیف آلن کانیکزورث - 1995 - ، به تحلیل و بررسی شاخصهای گزینش محتوا، مهارتها و میزان توجه به هر کدام و شاخص ارتباطی با توجه به اصول ارائه شده میپردازد.
کتاب درسی برای گسترش مهارتهای زبانی به طور خاص و عام می تواند پایه اولیه و یادگیری هر زبانی در نظر گرفت. کتابهای درسی اغلب دارای کتاب کار، راهنمایی معلّم، لوح فشرده - سی دی - ، فایل الکترونیکی و .... می باشند. نونان1 - 2003 - اظهار می دارد که کتاب درسی وسیله یاددهی و تسهیل کننده آموزش است مشروط به اینکه دارای طرحی درست و متناسب با نیاز زبانآموزان میباشد.
اکلام - 1994 - 2 معتقد است که کتاب درسی طرحی برای یادگیری فراهم میکند. طرح کلی از آنچه باید در کلاس آموزش داده شود و در ضمن منبعی قوی از مطالب و ایدهها باشد. همه این خصوصیات ذکر شده با تجربیات یادگیری در آمیخته میشوند و در اختیار زبانآموزان قرار میگیرد. در ارزیابی و تحلیل نظامند فرایند یادهی – یادگیری، کتاب درسی به عنوان یک زیر نظام برجسته، محتوای آموزش پیش بینی شده را در بهترین شکل عرضه میکند. کتاب درسی در حقیقت تکیهگاه معلّم و زبانآموز برای یادگیری اثر بخش است.
کتابهای درسی به لحاظ نقش و جایگاه خود برای حفظ و اعتبار حیثیت علمی و فرهنگی در نظام آموزشی از اهیمت ویژهای برخوردارند. کتابهای درسی، کتابهایی هستند که بر اساس برنامه درسی خاص و با اهداف معین تألیف میشوند.روشن است که آموزش زبان نیازمند وجود کتابهای درسی مناسب و کارآمد است.
