بخشی از مقاله
چکیده
رویکردهای مبتنی بر فهرست نقشهای معنایی، در تبیین تظاهر نحوی یکسان برخی نقشهای معنایی با کاستیهایی روبرو هستند. در پژوهش حاضر، سعی بر آن است تا راهکاری برای حل این قبیل مشکلات ارائه شود. از اینرو به پیروی از تحلیل راینهارت - 2000 - 3، نقشهای معنایی مورد بررسی مقاله، با استفاده از مشخصههای دوتایی سبب [c] و وضعیت ذهنی [m] تجزیه میشوند.
با استفاده از این مشخصهها، میتوان به وجه تشابه و تمایز نقش های معنایی اشاره داشت. وجه تشابه نقشهای معنایی کنشگر، نیروی طبیعی و ابزار حضور مشخصه [c] است؛ به همین دلیل، هر سه می توانند به عنوان موضوع بیرونی تظاهر یابند. این مسأله در تحلیل برخی ساختهای زبان فارسی نیز نشان داده میشود. همچنین در روند بررسی، نشان داده خواهد شد با استفاده از این مشخصهها، میتوان تا حد زیادی شرکت و یا عدم شرکت برخی افعال در تناوب سببی/خودانگیخته را تبیین کرد.
.1 مقدمه
بررسی ساخت موضوعی و تناوب موضوعی، همواره از مهمترین مباحث در تحلیلهای نحوی و معنایی به شمار می رود. از آنجا که در اینگونه تحقیق و بررسی، صحبت از نقشهای معنایی و تظاهر نحوی متفاوت این نقشها به میان میآید؛ اشاره به رویکردهای متفاوت برخی زبانشناسان در ارتباط با نقش های معنایی ضروری مینماید. بسیاری از زبانشناسان در بازنمایی واژگانی کلمات، فهرستی از نقشهای معنایی ارائه دادهاند
آنها نقشهای معنایی راکاملاً مجزا از یکدیگر و غیر قابل تجزیه به عناصر کوچکتر در نظر گرفتهاند. این قبیل رویکردها، به وجه تشابه برخی نقشهای معنایی که دلیلی است بر تظاهر نحوی یکسان آنها نمیپردازند. به مثالهای زیر توجه کنید:
- 1 - الف - این مرد* /طوفان* /تفنگ علی را به قتل رساند.
- 2 - الف - این مرد* /درد* /قاشق غذا را به بچه خوراند.
- 3 - الف - این مرد/ طوفان/ کلید در را باز کرد.
- 4 - الف - این مرد/ طوفان/ سنگ شیشه را شکست.
همانطور که در مثالهای فوق مشاهده میشود، هر فعل استلزامات خاصی را مشخص میکند که بر روی موضوعهای آن اعمال میشود. افعالی همچون "به قتل رساندن" و "خوراندن" دارای این استلزام هستند که موضوع بیرونیشان از نوع کنشگر باشد و نقشهای معنایی نیروی طبیعی و ابزار را در این جایگاه نمی پذیرند.
این درحالی است که، موضوع بیرونی در افعالی همچون "باز کردن" و "شکستن" نامشخص است و این افعال می توانند هر نوع موضوع بیرونی را بپذیرند. رویکردهای مبتنی بر فهرست نقشهای معنایی از پس تبیین چنین دادههایی بر نمیآیند و نمیتوانند علت تظاهر نحوی یکسان برخی نقشهای معنایی را توضیح دهند - در مثالهای - 3 - و - 4 - سه نقش معنایی متفاوت به یک جایگاه نحوی واحد یعنی موضوع بیرونی تظاهر یافتهاند - .
راینهارت - 2000 - رویکرد تجزیه نقشهای معنایی را اتخاذ کرده است. وی معتقد است، نقشهای معنایی به دو مشخصه پایه [c] که مخفف عبارت "سبب تغییر"9 است و [m] که مخفف عبارت "وضعیت ذهنی"10 است قابل تقسیم هستند. با ترکیب متفاوت این دو مشخصه خوشه های متفاوتی از مشخصهها بدست میآید. وی با معرفی این دو مشخصه سعی بر تعریف نقش های معنایی در چارچوب مشخصههای دوتایی دارد. با استفاده از این مشخصهها، میتوان به وجه تشابه و تمایز نقش های معنایی اشاره داشت.
در نتیجه، تظاهر نحوی نقش های معنایی در جایگاههای نحوی متناظرشان تا حد زیادی تبیین میشود. در مثالهای فوق، نقش های معنایی کنشگر، نیروی طبیعی و ابزار دارای مشخصه [c] یعنی سبب هستند و چنانچه فعل اجازه دهد، هر سه نفش مذکور میتوانند به عنوان موضوع بیرونی تظاهر یابند. بنابراین، مشاهده می شود این رویکرد با کاستی های رویکردهای دیگر روبرو نیست.
در پژوهش حاضر، با استفاده از مشخصههای پیشنهادی راینهارت - 2000 - ، لیکن در تحلیلی متفاوت از تحلیل وی، سعی داریم به تجزیه و تحلیل تظاهر موضوعی در برخی ساختهای زبان فارسی از جمله ساختهای سببی/ خودانگیخته بپردازیم. تحقیق حاضر با احتساب مقدمه به عنوان بخش اول، از چهار بخش تشکیل شده است. بخش دوم، مروری بر رویکردهای متفاوت تناوب سببی دارد. بخش سوم به بررسی تظاهر موضوعی در تناوبهای سببی اختصاص دارد. در بخش چهارم به بحث و نتیجهگیری کلی مقاله پرداخته میشود.
.2 مروری بر رویکردهای متفاوت تناوب سببی
دیدگاههای متفاوت زبان شناسان در ارتباط با تناوب موضوعی به طور عام و تناوب سببی به طور خاص به دو دسته کلی قابل تقسیم است: رویکرد اشتقاقی در مقابل رویکرد غیر اشتقاقی.
.1-2 رویکرد اشتقاقی
رویکردهای اشتقاقی مرتبط با تناوب سببی خود به دو دسته تقسیم می شوند: رویکرد سببیسازی در مقابل رویکرد ضدسببیسازی. بسیاری از زبان شناسان همچون هیل11 و کایزر - 1987 - 12 رویکرد سببیسازی را اتخاذ کردهاند. آنها معتقدند، فعل های تناوبی سببی حاوی یک مدخل ضدسببی هستند که توسط فرایند واژگانی سببی دچار تغییر می شوند. این فرایند یک مفهوم سبب را به ساخت مفهومی واژگانی صورت پایه می افزاید، از این رو فرایند سببیسازی نام دارد. برخی از زبانشناسان نیز معتقد به رویکرد ضدسببیسازی هستند.
در این میان میتوان به پژوهشگرانی همچون لوین13 و راپاپورت - 2005 - 14 و راینهارت - 2000 - اشاره کرد. بر اساس دیدگاه آنها، گونه صورت سببی پایه است و فرایند ضدسببیسازی محمول سبب را از بازنمایی واژگانی صورت سببی حذف میکند و صورت ضدسببی بدست میآید.
ایرادات اساسی به رویکردهای اشتقاقی وارد است. وجود برخی فعلها که در تناوب شرکت نمی کنند - فعلهای سببی فاقد گونه خودانگیخته و یا فعلهای خودانگیخته فاقد گونه سببی - شاهدی علیه این قبیل رویکردها محسوب میشود. بر اساس رویکردهای اشتقاقی، این ساختها فاقد صورت پایه هستند. طبق یافتههای پینون - 2001 - در برخی زبانها گونه سببی نشاندار است - مثل زبانهای مغولی - و در برخی دیگر گونه خودانگیخته - مثل زبانهای آلمانی و لهستانی - . رویکردهای اشتقاقی سببیسازی تنها از پس تبیین دادههای زبانهایی مانند مغولی برمیآیند و قادر به تبیین دادههای زبانهایی مانند آلمانی، لهستانی نیستند. رویکردهای اشتقاقی ضدسببیسازی نیز در تبیین دادههای زبانهایی مانند مغولی با مشکل مواجه هستند. کاستیهای ذکر شده، پژوهشگران را بر آن داشته است تا قائل به رویکردهای غیر اشتقاقی شوند.
.2-2 رویکرد غیر اشتقاقی
پینون - 2001 - رویکردی غیر اشتقاقی را پیش میگیرد. وی ادعا میکند هر دو گونه سببی و خودانگیخته از یک پایه مشترک بدست میآیند. این پایه مشترک نیز از یک صفت پایه مشتق میشود:
با قائل شدن به یک پایه مشترک که هر دو گونه سببی و خودانگیخته از آن بدست میآیند، دادههای زبانهای متفاوت همچون مغولی، آلمانی و لهستانی که پیشتر ذکر آن رفت تبیین میشوند. در این رویکرد محدودیتی بر نشانداری هر یک از دو گونه شرکت کننده در تناوب وجود ندارد؛ چرا که هیچ یک از دو گونه، مشتق از دیگری قلمداد نمیشود. در زبانهای مختلف این مسأله به خوبی مشهود است و ممکن است یکی از دو صورت نشاندار باشد، هر دو صورت نشاندار و یا هر دو بینشان باشنداین. امر کاملاً زبانویژه بوده و در چارچوب رویکرد ذکر شده قابل تبیین است. با توجه به برتری رویکرد مذکور بر رویکردهای اشتقاقی، ما نیز در این پژوهش، جهت تحلیل تناوبهای سببی رویکرد غیر اشتقاقی را می پذیریم و قائل به وجود پایه مشترک میشویم. پرسش مهمی که در این ارتباط مطرح میشود، اینست که پایه مشترک به عنوان یک مدخل واژگانی حاوی چه اطلاعاتی است؟ در بخش بعد، در خلال تجزیه و تحلیل داده های پژوهش به این مسأله نیز پرداخته میشود.
