بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به شواهد تاریخی ایران با داشتن سابقه دیرینه فرهنگی به قدمت تاریخ و صاحب ادبیاتی غنی از آن دست مردمانی بوده که بر تعلیم و تربیت درست کودکان تأکید ویژهای داشته اند و این مسئله به رویهای فرهنگی نزد این ملت کهنسال بدل شده است. از جمله آثاری که می توان به آن اشاره نمود. قابوسنامه، اثر مشهور عنصر المعالی است. اثری ماندگار که نگارنده نصایح و
تجربیات خویش را از سر صدق و راستی و به شیوه غیر خطابی بیان داشته است. از این روی می توان قابوسنامه عنصر المعالی را از آثار با ارزش و ماندگار پهنه ی ادب فارسی در زمینه ادب تعلیمی است،
که در زمینه ادب کودک نیز می توان از آن بهره ها برد و مطالبی ارزشمند استخراج کرد. آن هم با رویکرد به اخلاق و آموزش که در قالب پند و نصیحت به کودکان خوش درخشیده است. قابوسنامه سنگ بنای تربیت کودکان را با نصیحت بر اندیشه ها می نگارد. و ما در این گفتار سعی نموده ایم تا دریچه ای هرچند کوچک به دنیای پر رمز و راز کودکان از نگاه عنصر المعالی بیندازیم و راهکارهای پیشنهادی عنصر المعالی در بر خورد با این گونه مسایل از دید گاه های روان شناسی و مکتب اسلام را مورد ارزیابی قرار دهیم.
مقدمه یکی از کتاب های ارزشمندی که می توان پس از ظهور اسلام در زمره ی کتاب های کودک بر شمرد بی تردید قابوسنامه عنصر المعالی است. قابوسنامه اثری است تعلیمی و اندرزی، که برخی» اندرزهای قابوسنامه را انسانی و فراتر از امر و نهی - « دوفوشه کور،1377 ،ص - 223 دانسته اند؛ چرا که نویسندگان متون اندرزی سعی کرده اند از مسایلی سخن گویند که مورد پذیرش خرد باشد؛ آن هم بنا به دو دلیل: » اول آن که تکیه گاه اندرز، تجربه است و منکران به تجربه و با گذر از زمان هم که باشد به درست بودن آنها اقرار می کنند و دوم آنکه، دشوار بودن انکار مضامین اندرزی در مصلحت اندیشی آنها نهفته است.
خواننده این متون احساس می کند با کسی مشورت می کند که به مصالحش می اندیشد. بنابراین، در مقابل امر و نهی های آن احساس پذیرش دارد. - « جابری،1386،ص - 67 به واقع می توان قابوسنامه را » گنجینه ایی از اطلاعات سودمند در باب احوال اجتماعی و وضع زندگی طبقات مختلف مردم در عهد تالیف کتاب - « زرین کوب، 1361 ، ص - 118 به حساب آورد که به عنوان یک فرهنگ نامه از تمامی سنت فرهنگی ایران پیش از عهد اسلامی و پس از آن مایه گرفته است و در بسیاری از موارد سرچشمه الهام نویسندگان و شاعران فارسی زبان پس از خود بوده است. وجود انبوه داستان ها، افسانه ها حکایت های مورد علاقه کودکان در دوران پس از اسلام، که اغلب آنها همچنان موجود است،
به تنهایی برای اثبات این موضوع کافی است، که پیشینه ادبیات کودک در کشور ما، بسیار قدیمی تر از آن است که برخی مدعیان غربی و پیروان آنان ادعا کرده اند؛ برجسته ترین ویژگی شعر و نثر این دوره، سادگی سخن و اندیشه است. نثر فارسی با زبان ساده گفتگو زاده شد و در نیمه سده پنجم هجری به دوره پختگی رسید. به سبب سادگی زبان ادبی، در این دوره آثار ادبی، شعر و نثر، بیش از هر زمان دیگری برای کودکان قابل فهم شد و نسبت به آثاری که در سده های بعد به وجود آمد، بیشتر مورد پسند کودکان قرار گرفت. قابوسنامه متن سلیس و ساده ای است که تنها زبان نسبتا قدیمی و کهن آن تا اندازه ای برای نسل امروز کمی دشوارگونه جلوه می نماید.
ممکن است چنین به ذهن خطور کند که نثر و زبان این آثار دشوار است؛ اما آنچه مهم است، این است که سختی زبان و فهم این آثار برای کودکان امروزی لزوما به معنای سختی این زبان برای بچه های قرن های پیش نبوده است. چرا که انتقال این آثار از نسلی به نسلی دیگر سبب سادگی و قابل فهم کردن آنان می شده است. » اشاره ی جامی در مقدمه ی " بهارستان " او، گویای وقوف ادیبان گذشته بر لزوم سادگی بیان در آثار مورد استفاده ی بچه ها می باشد: و پوشیده نماند که طفلان نو رسیده و کودکان رنج نادیده را از تعلم اصطلاحاتی که مانوس طبع و مالوف اسماع ایشان نیست، بر دل، بار وحشتی و بر خاطر غبار دهشتی می نشیند.
از برای تلطیف سرّ و تشحیذ خاطر وی گاه گاهی از کتاب گلستان که از انفاس متبرکه ی شیخ نامدار و استاد بزرگوار مصلح الدین سعدی شیرازی - رحمه االله - ]" سطری چند خوانده می شد[، در آن اثناء چنان در خاطر آمد که تبرکا انفاسه الشریعه و تتبعا لاشعاره اللطیفه، ورقی چند بر آن اسلوب ساخته شود و جزوی چند بر آن عنوان پرداخته گردد، تا حاضران را داستانی باشد، و غایبان را ارمغانی. - « سرشار، 1382،ص - 53 هر چند در آن دوران، دوران کودکی را دوران گذر به بزرگسالی بیان نموده اند و در همه ی آنها کودک را » کوچک شده ی بزرگسالان - « موسوی و همکاران، 1387، ص - 125 پنداشته اند؛ اما با مطالعه آثار برجای مانده و تحولات امروزی می توان به خوبی دریافت که امروزه با وجود گسترش منابع مطالعاتی و ارتباطات انسانی، روز بروز شاهد از هم گسیختگی بنیان خانواده ها و بی توجهی نسبت به تربیت صحیح و سنجیده کودکان منجر می شود.
عنصر المعالی امیر عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر از شاهزادگان خاندان زیار در سال 412 هجری به دنیا آمد. خاندان زیار در سده چهارم و پنجم هجری در نواحی شمالی ایران یعنی گرگان، طبرستان، گیلان، ری و جبال حکومت می کردند. پدر عنصر المعالی، اسکندردارا، و مادرش فرزند مرزبان بن رستم باوندی نویسنده مرزبان نامه بود. کیکاووس هشت سال از دوران جوانی خود را در غزنین در خدمت مودودبن مسعود غزنوی گذراند و با دختر محمد غزنوی ازدواج کرد. حاصل این پیوند پسری به نام گیلانشاه بود.
کیکاووس در سال 441 هجری و پس از آن که پادشاه غزنوی در گذشت به سرزمین زیاریان بازگشت و در 63 سالگی قابوسنامه - نصیحت نامه یا اندرزنامه - را با انگیزه آموزش فرزند خود نوشت. و در هر باب حکایت ها و روایت ها، آیه های قرآن و احادیث مختلفی را گنجانید. - محمدی و همکاران، 1380، ج2، ص - 35 کیکاووس اثر خود را با خطاب به فرزند و با لحنی آکنده از اعتماد پدرانه افتتاح می کند و آنچه را می خواهد به نگارش در آورد از خزانه ی ذهن خود برگرفته است.
وی به خوبی می داند که به یک کار شخصی دست زده است، این تکیه بر صمیمیت را می توان در سراسر کتاب احساس نمود و تردیدی نیست که قابوسنامه حاصل کار مردی است برخوردار از فرهنگی که در آن زندگی می کند و آن را معتقدانه منعکس می نماید. افزون بر این او به بهره ی واقعی خود از زندگی در ضمن سخنانی که در اثر خویش آورده است، اعتراف می کند. بهترین دستاورد زندگانی او تالیف و گردآوری اثری چنین سودمند و دلکش است. معنای زندگی او در گردآوری سخنانی است که از ژرفای جان و دل به ذهنش رسیده اند و او باید آنها را به گرامی ترین کس خود یعنی فرزندش منتقل کند.
هر چند اساس مطالب او بر پایه ی اندرز است، اما باید متذکر شد » اندرزهای او انسانی هستند، و فراتر از امر و نهی بیرونی جای دارند. او تکالیف را بر می شمارد: این کار را انجام بده، آن کار را مکن، اما حرف اصلی او در فراسوی این امر و نهی است. اگر در عین حال به تکلیفی که گفتم عمل نکردی، در آن صورت وجه احسن این است... و این یک حرکت ثابت و مداوم در سراسر کتاب است. - « دو فوشه کور، 1377،ص - 223 عنصر المعالی و شناخت او از روان کودک عنصر المعالی با آگاهی از این که اندرز و پند تنها به رنجش کودکان می انجامد، در هر باب حکایتی
مناسب و در خور نمونه ای در درستی پند مورد نظر نقل می کند تا آنها را به خواندن دلگرم سازد. زیرا قصه ها » این سحر و جادو را دارند که امکان گفتن و شنیدن بیان ناپذیر را توامان فراهم می سازند. - « صدرزاده ، 1389،ص - 49 در این کتاب عنصر المعالی با شناختی که از روان کودکان دارد از سر صدق می نویسد:» اگر چه سرشت روزگار بر آن است که هیچ پسر پند پدر خویش را کار بند نباشد، چه آتشی در دل جوانان است از روی غفلت پنداشت خویش ایشان را بر آن نهد که دانش خویش برتر از دانش پیران بینند، و اگر چه این سخن مرا معلوم بود مهر پدری و دل سوزگی پدران مرا نگذاشت که خاموش باشم؛ پس آنچه از موجب طبع خویش یافتم در هر بابی سخنی چند جمع کردم. -
« عنصرالمعالی، 1368،ص - 4 او در این اثر خود یک دوره حکمت عملی را اعم از شناخت ایزد تعالی و سپاس و ستایش پروردگار و اخلاق و تدبیر در منزل و سیاست مدن، جمع آوری نموده است. و بر این باور است تا انسان خود را تربیت ننموده باشد نخواهد توانست به تعلیم دیگران برخیزد. و در این راه توجه فرزندش را به خودشناسی و از آنجا به خداشناسی و ادای دِین نسبت به زن و فرزند و .... معطوف می دارد.
عنصر المعالی هر چند به معنای امروزی کلمه روان شناسی کودک نخوانده بود؛ اما بر اساس تجارب حاصل از دوران کودکی خود و دیگران نظریاتش تا اندازه ای فراوان صحیح و منطبق با موازین علمی است. و به طور دقیق به جنبه های مختلف زندگی کودک در این کتاب که بحق می توان آن را» دایره المعارف فرهنگ اسلامی- ایرانی - « بهمن آبادی، 1373، ص - 110 نامید اشاره کرده است. و کمتر نکته ای را می توان در آن یافت که از نگاه موشکافانه او پنهان مانده باشد.
عنصر المعالی در این اثر گرانقدر به نکات تعلیمی و تربیتی روان شناسانه چندی اشاراتی داشته است که در این چند سطر تنها به گوشه هایی از آنها می پردازیم. عنصرالمعالی و مراحل تعلیم و تربیت عنصر المعالی برای پرورش و تربیت کودک مراحلی را بیان می دارد که آموختن و آموزش آنها را برای فرزند واجب می داند، از جمله آن اصول دین است که آن هم نه به صورت تقلیدی بلکه با دلایل عقلی، وی در ابتدا وجود خداوند را برای فرزند خود روشن می سازد و در حقیقت توحید بیان می دارد » حقیقت توحید
