بخشی از مقاله
چکیده
نظریه تعامل متنها،یکیاز مهم ترین مباحثی است که مورد توجه ساختارگرایان و پساساختارگرایان قرار گرفته است. نظریه پردازان این حوزه معتقدند هر متنی حاصل تغییر متن های پیش از خود است.نظریه بینامتنیت از ارتباط بین متون سخن می گوید؛ سخنی با درون مایه یکسان که فقط شخص روایت کننده آن تغییر کرده است. جستار حاضر به خوانش دیوان اشعار حکیم نزاری قهستانی و قابوسنامه عنصرالمعالی پرداخته است. و به مضامین یکسانی در این دو متن تاریخی اشاره کرده است . قابوس نامه در جایگاه پیش متن و دیوان نزاریقُهستانی در جایگاه پس متن قرار گرفته است.در این مقاله ابتدا به تئوری های نظریه بینامتنت از دیدگاه نظریه پردازان این حوزه اشاره شده است؛و سپس به بررسی عناصرِ یکسانی که منطبق با نظریه بینامتنیت،از جمله: عشق،آداب سخن گفتن،قناعت،سکوت،نیکی کردن و... می باشد، پرداخته است.
کلیدواژه: نظریه بینامتنیت، تکرار،خوانش، عنصرالمعالی، نزاری قهستانی
مقدمه
نظریه اشتراک متنها یکیاز مهمترین مباحثی است که همواره مورد توجه پژوهشگران ساختارگرا و پساساختارگرا مانند کریستوا ، بارت ، ژنت و ...بوده است .نظریه پردازان امروزی براین باورند که هر متنی فاقد معنای مستقل است و خوانش متن ،یعنی ردیابی نشانه هایی که به کشف معنا می انجامد.این بحث در نظریات زبان شناس معروف ،فردینان دو سوسور ریشه دارد. او معتقداست:» انسان ها هنگام سخن گفتن و یا نوشتن وارد روابط ارجاعی می شوند و روابط بین اشیاوکلمات ،که ما از طریق آن اشیا را نام گذاری می کنیم رابطه ای قراردادی است. - «سوسور، - 35 :1974 در شکل گیری مطالعات بینامتنی گرچه کریستوا تلاش های بسیاری کرد اما تمام مطالعات او درباره نظریات باختین است.
کریستوا به شدت متأثر از افکار افرادی چون رولان بارت، ژاک دریدا، فیلیپ سولر بود؛ این گروه از مهم ترین حلقه های مطالعات فرهنگی قرن بیستم بودند.آنان موضوعات نوینی را در عرصه های زبان شناسی، نشانه شناسی و مطالعات فرهنگی و نقد و فلسفه ارائه دادند،که مورد حمایت جهانی قرار گرفتند.یکی از این شخصیت ها بارت و دیگری کریستوا بود که نقش اصلی را در شکل گیری مطالعات بینامتنی برعهده داشتند.نظریه بینامتنیت توسط محققان دیگری چون ژنت، ریفاتر، ژنی، بلوم و... گسترش و توسعه یافت.نظریه پردازان این حوزه معتقد بودند ، بدون اندیشیدن به آثار پیشین نمی توان اثری خلق کرد، اندیشه ها جاری هستند و حضوری پررنگ در آثار دارند که با رمز گشایی آنها می توان ارتباط بین آثار را بیان کرد.
به غیر از وجود اندیشه جاری در آثار ، پساساختارگرایان قطعیت و یگانگی معنا و خوانش آثار را هم رد کردند.تاحدی که حضور مؤلف در اثر کم رنگ شد .در این مرحله رولان بارت نظریه هرمنوتیک یا مرگ مؤلف را اعلام کرد.»سرو کار هرمنوتیک با متن است و شامل گونه های کلام مکتوب ، شفاهی، نمایشی، ترسیمی، تجسمی، موسیقیایی و حتی رخدادها می شود.هرمنوتیک در واقع با مبانی و مطالبی سروکار دارد که برای درک شدن ، نیاز به تفسیر دارند. این کارکرد هرمنوتیک در واقع با مبانی و مطالبی سروکار دارد که برای درک شدن، نیاز به تفسیر دارند.این کارکرد هرمنوتیک از روزگاران کهن تا زمان ما پذیرفته شده است و به همین سبب هرمنونیک را سخن مشترک رشته های دانایی دانسته اند. - «امامی، - 264 : 1385
پس از آن هر خواننده با هر طرز فکر و اندیشه ای و با هر پیش زمینه فکری در برداشت خود از خوانش متن آزاد بود. و با برداشت خود به خوانش متن می نشست. و خود را اسیر و دربند مؤلف نکرد و از بند اندیشه مؤلف خود را رها کرد و همین باعث عدم قطعیت معنا شد و نظریه بینامتنیت بوجود آمد. مقاله حاضر به بررسی نظریه بینامتنیت در دو اثر معروف ادب فارسی یعنی قابوس نامه و دیوان نزاری قهستانی پرداخته است.تلاش محقق در این مقاله، آن است که پس از بحث و بررسی در حوزه، بینامتنیت و بیان دیدگاه نظریه پردازان این حوزه،از منظر این رویکرد به بررسی مضامین مشترک و جاری در دو اثر مذکور بپردازد.
پیشینه تحقیق
حوزه نقد با همه پیچیدگی ها و دشواری هایش برای محققان جاذبه های فراوانی دارند به همین دلیل تحقیق و بررسی در این حوزه بسیار است، بی شک در حوزه بینامتنیت نیز مقالاتی ارائه شده است. از جمله این مقالات می توان به : مقاله » تأثیر اسرارنامه عطار بر گلشن راز شبستری بر اساس نظریه بینامتنیت« نوشته اصغر اسمعیلی - - 1394، نویسنده، اسرارنامه عطار را درجایگاه پیش متن و گلشن راز شیخ محمود شبستری را به عنوان پس متن بررسی کرده است.وبا تطبیق این موارد با مباحث نظری بینامتنیت، چگونگی و میزان تأثیرپذیری شبستری از عطار را نشان داده است. در مقاله »بازتاب اشعار سنتی و معاصر فارسی در شعر شفیعی کدکنی با رویکرد به نظریه بینامتنیت« نوشته میرعلی حسن زاده و همکاران - - 1390
،نویسندگان در این مقاله به واکاوی در اشعار سنتی و بازتاب آن در اشعار شفیعیکدکنی بر اساس نظریه بینامتنیت پرداخته اند. اما بررسی دو کتاب قابوس نامه و دیوان نزاری قهستانی با رویکرد بینامتنیت برای اولین بار در دست بررسی است.مقاله »بررسی تطبیقی محورهای سه گانه بینامتنیت ژنت و بخشهایی از نظریه بلاغت اسلامی« نوشته علی صباغی - - 1391، این مقاله به بررسی پیوندهای بینامتنی در نظریه صورتگرایی و چگونگی آن در خوانش و نقد متون ادبی پرداخته است. و مقالاتی دیگر که به این حوزه نقد اشاراتی داشته است . اما با بررسی های انجام شده درباره تطبیق دیوان نزاری قهستانی و قابوسنامه عنصرالمعالی طبق نظریه بینامتنیت کار تحقیقی صورت نگرفته است.
قابوس نامه
قابوسنامه کتابی است که عنصرالمعالی از خاندان دیالمه زیاری در قرن پنجم آن را در نصیحت فرزندش گیلانشاه نوشت.ارزش خاص این کتاب علاوه براینکه جزو میراث باارزش مکتوب زبان فارسی است،همانطور که گفتهاندازجهت »اشتمال آن بر آداب و رسوم کهن ایرانی و ذکر گوشه هایی از تمدن ایرانی است. - «شمیسا، - 64-65 :1390 این کتاب در 44 فصل نوشته شده است. که مشتمل بر تربیت فرزند، رسوم لشکرکشی، مملکت داری، آداب اجتماعی، دانش و فنون متداول و...روش انشای این کتاب شیوه نثر مرسل معمولِ قرن های چهارم و پنجم هجری قمری است. نویسنده کتاب در هر باب ابتدا خطاب به فرزند خود به تعریف موضوع موردنظر می پردازد و سپس برای توضیح بیشتر مطلب حکایاتی نقل می کند. درباره نام های گوناگون این کتاب باید گفت، نویسنده در مقدمه کتاب از آن به نصیحت نامه یاد میکند. در جوامع الحکایات عوفی نیز نام کتاب نصیحت نامه آمده است. نام های دیگر کتاب اندرزنامه و پندنامه است.
دیوان نزاری قهستانی
حکیم سعدالدین پسر شمس الدین محمد نزاری فوداجی بیرجندی قهستانی - - 645-721 از گویندگان بزرگ نیمه دوم سده هفتم و آغاز قرن هشتم هجری است. سعدالدین در آشوب و ولوله زمان خود در خانواده ایی که به حدس نه چندان دور از قطع و یقین خود از محورهای غوغا و منازعه و اختلاف روزگار بوده اند پا به جهان گذاشت.سعدالدین اسماعیلیمذهب بود و به همین علت تلخص نزاری را برای خود برگزید. نزار فرزند مستنصر، خلیفه فاطمی اسماعیلی بود. نزاری قهستانی در جوانی به کارهای دیوانی روی آورد،سفرهای بسیاری داشت و سرانجام به زادگاه خویش قهستان بازآمد؛ در آنجا ازدواج کرد و صاحب فرزندانی شد. و سه فرزند پسر داشت ، یکی از آنها را در جوانی از دست داد. در زمان درگذشت نزاری قهستانی اختلاف نظرهایی وجود دارد . اما استاد ذبیح االله صفا قول فصیح خوافی را که زمان تألیف کتاب او از دیگر تذکره های دیگر نزدیک تر به زمان حکیم است بر همه ترجیح داده اند.و همان سال 721 را زمان فوت حکیم می دانند.اشعار حکیم قهستان بسیار ساده به دور از تلکف های کلامی است.قسمت عمده غزلیات وی در وصف »می و باده« است.دیوانش مشتمل بر
