بخشی از مقاله
چکیده:امروزه، شواهد در مقیاس جهانی، منطقه ای و ملی دلالت بر نوعی بحران در زمینه زیست محیط بویژه بحران آب در ایران دارد. شیوع این بحران به قدری سریع و شتابنده هست که آثار و پیامدهای آن در بلندمدت متوجه امنیت عمومی و ملی بوده و نیازمند مهندسی هوشمندانه و برخورد اصولی نه تبلیغی با آن است. تعهدات زیسیت محیطی به مثابه یه امر اجتماعی مجالی برای پیوند محیط زیست، اقلیم و جغرافیا با شهروندان جامعه، سازمانهای مردم نهاد و دولت است.
واقعیت تاریخی تعهد زیست محیطی چه در حوزه الگوها و برنامه های توسعه و چه در حوزه اجتماعی دلالت بر نوعی غفلت از این مهم در امر سیاستگذاری و تقدم توسعهگرایی در برنامه های دولت، مصرف زدگی در جامعه و شعارزدگی و فقدان عمل گرایی در سازمانهای مردم نهاد در ارتباط با تعهدات زیست محیطی دارد. انتظار این است امروزه برای مقابله با بحران های زیست محیطی از جمله بحران آب، توجه به مقوله تعهدات زیست محیطی را نه به عنوان یک بعد صوری و فرمالیته بلکه به عنوان یک رسالت عمومی در تمام سیاستگذاریهای اجتماعی و ملی در نظر گرفته شود.
مقدمه و بیان مساله
با نگاهی به نیمرخ اقلیم و جغرافیای فلات ایران میتوان اذعان نمود که فلات ایران سرزمینی خشک است؛ میانگین بارش در ایران با 250 میلیمتر در سال کمتر از یک سوم میانگین بارندگی در جهان است؛ اما پیشبینیهای آب و هوایی حاکی از این است که در آینده خشکتر نیز خواهد شد - ببران، هنربخش، . - 1387 در واقع ذخیره و عرضه آب در ایران در حال کاهش است. این در حالی است که تقاضا برای آب در ایران به دلیل افزایش جمعیت و تحولات اجتماعی فزاینده روز به روز بیشتر میشود؛
به طوری که تا سال 2025 میزان تقاضای آب 30 میلیارد مترمکعب در سال بیشتر از مقدار کنونی خواهد بود.2 کاهش سطح آب زیرزمینی، کاهش حقابه رودخانهها و تالابها نشانگر این دو روند متضاد بین عرضه و تقاضای آب است. بحران دریاچه ارومیه، بارزترین نگرانی از وضعیت آب در ایران است. در نبود آب کافی، کشاورزی و اقتصاد روستاها از بین میرود و ساکنان برای امرار معاش به شهرها مهاجرت خواهند کرد. همانطور که هزاران نفر در اثر خشک شدن دریاچههایهامون در شرق ایران مجبور به ترک روستاها شدند. مهاجرت باعث اختلاف و تنش و گاهی منجر به خشونت میشود و امنیت انسانی را به مخاطره میاندازد.
در واقع ایران کشوری است که همیشه با کمبود آب روبرو بوده و نظر به میزان بارندگی این منطقه جغرافیائی - که معادل با یک سوم میزان بارندگی دنیاست - ، در آینده نیز با خطر کمبود آب و یا بهعبارت دقیقتر با چالش و بحران آب مواجه خواهد شد. هر چند اکثر کارشناسان بر این باورند که ایران به لحاظ زمانی وارد تجربه بحران آب شده که نشانگرهای آن خشک شدن آب دریاچهها، تالابها و رودخانهها توام با گسترش شهرنشنی و مصرف بیرویه و لجامگسیخته آب در کشور است. به نظر میرسد همه شواهد موجود در ایران دلیلی بر صدق ادعا وجود بحران آب در جامعه بوده و این بحران با تعهدات زیست محیطی در جامعه مرتبط هست. لذا بیش از هر زمانی نیاز است تا درک درستی از تعهدات زیست محیطی به عنوان یک امر اجتماعی و بحران در زمینه تامین آب در ایران شود.
بر طبق آمار و مستندات ارائه شده 90 درصد از آب موجود در کشور به مصرف فعالیتهای کشاورزی میشود اما راندمان مصرف در این بخش آنطور که باید، افزایش نیافته و در حال حاضر حدود 33 درصد است.3 از طرف دیگر در بخش مصرف آب شهری و روستایی که حدود ده درصد از حجم آب مصرفی را تشکیل میدهد، هنوز نتوانستهایم به نقاط مطلوب برسیم و فاصله زیادی با الگوهای مناسب جهانی داریم که این مسأله هم در رویه مصرف آب شهری و هم در بخش کشاورزی به وضوح دیده می شود. بر طبق اظهارات وزیر نیرو در خصوص مدیریت تخصیص منابع آب در کشور؛ ایران در حال حاضر از مدیریت تقاضا برای آب عبور و به مدیریت تخصیص آب رسیده است؛
به عنوان مثال در استان کرمان و شهر کرمان با مشکل جدی در تامین آب شرب مواجه هستیم که تنها راهچاره خرید یا اجاره چاههای آب کشاورزی بود. وزیر نیرو اظهار داشتند که مهمترین اولویت وزارت نیرو تامین آب شرب است. وی در خصوص تنش آبی در کلانشهرها نیز افزود: در حال حاضر تنش آبی از 12 شهری که با چالش آبی مواجه بودند با اقدامات صورت گرفته، به چهار کلانشهر کرمان، بندرعباس، سنندج و بوشهر کاهش یافته که برای مقابله با این معضل اقدامات اضطراری صورت گرفته است. همچنین سال گذشته به بیش از شش هزار و500 روستا با تانکر آبرسانی شد که با اقدامات صورت گرفته تعداد این روستاها به شش هزار روستا کاهش یافته است.4
به طور کلی به نظر میرسد که وضعیت آب و ضرورت تامین آن به مرحله اضطرار رسیده است. لذا موضوع آب، بزرگترین محدودیت منابع در ایران و بزرگترین خطر محیط زیست ایران در کوتاهمدت و درازمدت است. با از دست رفتن منابع آب زیرزمینی، بسیاری از بخشهای کشور غیرقابل سکونت خواهد شد و پیامدهای آن ویرانگر خواهد بود و راه حل این بحران، تجدید نظر کامل درباره شیوه و رویکرد مدیریت آب در ایران است.
آنچه در این میان حایز اهمیت است توجه به مقوله تعهدات زیست محیطی - - Environmental commitment در ایران در مقوله مدیریت بر بحران آب و سیاستگذاری بر مبنای محدودیت در منابع آبی است. تعهدات زیست محیطی در یک منظر اشاره به پیوند بین انسان و زیست محیط دارد که در قالب تعهداتی انسانی در جهت استفاده مطلوب از محیط زیست و جلوگیری از تخریب و آسیب رساندن به آن مشخص می شود. در واقع هدف اصلی در این مقاله اشاره به این مهم است که فقدان توجه به تعهدات زیست محیطی و التزام عملی به آن در برنامه ها و سیاستهای توسعه چه در گذشته و چه در حال حاضر زمینه ساز بحرانی شده و بحران آب در ایران بویژه در مناطق کویری از جمله آنهاست. حال این سوال مطرح است که تعهدات زیست محیطی در ایران در ارتباط با محیط زیست و بحران آب در ایران چگونه بوده و تا چه اندازه به این تعهدات عمل شده است؟ تاثیر و نقش تعهدات زیست محیطی در حفظ و بقای محیط زیست تا چه میزان می باشد؟
تعهدات زیست محیطی:
تعهدات زیست محیطی دلالت بر مجموعه اقداماتی در جهت به حداقل رساندن، کاهش و یا مقابله با تاثیرات ناخواسته و نامطلوب اقدامات و پروژه هاست - American Association of State - - 2011 : Christopher Fillion . - Highway and Transportation Officials, 2006 که در کشورهای مختلف در ارتباط با پروژ ها و اقدامات عمرانی توسط دولت، سیاستگذاران وعامه مردم صورت می گیرد. تعهدات زیست محیطی بیش از آنکه دلالت صرفا فنی و مهندسی در ارتباط با نحوه اجرای طرحها و پروژهها داشته باشد دارای دلالت اجتماعی و انسانی است. به عبارت دیگر این تعهدات به مجموعه بایدها و الزامات اخلاقی و حقوقی انسان در ارتباط با محیط زیست و اقلیم هست که در قالب دستورالعمل و یا قانون و الزام حقوقی مطرح شده و ضمانت اجرایی به خود می گیرد.
تعهدات زیست محیطی در این نوشتار عرصه پیوند بین انسان، اقلیم، محیط زیست و جغرافیا بوده که در تعامل با هم بوده و به خلق جامعه ای پاسخگو و مسئول در برابر محیط زیست، اقلیم و قلمرو سرزمینی خاص می انجامد. امروزه تعهدات زیست محیطی در دنیا به مجموعه ای از بایدهای الزام آور و قانونی -حقوقی تبدیل شده و توسط دولتها برای پایداری و تضمین بقای محیط زیست به کارمی رود. اما این موضوع در ایران و در تاریخ توسعه در ایران به گونه ای دیگر بوده و گویی فاقد اولویت و ترتیبات نهادی لازم است.
پر واضح است که جهتگیری کلی الگویی توسعه در ایران فاقد تعهدات زیست محیطی لازم برای تضمین بقای محیط زیست و بحران آب بوده و از اجباز و الزام به پیشرفت، انکار آثار مخرب پروژه ها و در نهایت پذیرش صوری و محدود این تعهدات در قالب پیوست فرهنگی و زیست محیطی اشاره دارد. احمد موثقی - - 1388 با اشاره با سیاست دولتها بویژه دولت سازندگی در قالب سیاست کارگزارانی معطوف به رشدو نه توسعه اقتصادی به آثار زیانباری اشاره می کند که بیش از هر زمانی به ظهور توسعه ای با خصلت سرمایه دارانه، بورکراتیک، تکنوکراتیک و مهندسی شده انجامید که پیامد همه انها در قالب بروز انواع فساد و بحرانها - از جمله زیست محیطی - خودنمایی کرد - موثقی، 1388، . - 285
وجوه الزام آور تعهدات زیست محیطی:
- توجه به ارزیابی تاثیرات اجتماعی و زیست محیطی - پیوست فرهنگی - مطابق فرامین رهبری و اسناد بالادستی؛
- تقدم و محوریت در مقوله کم آبی در سیاستهای توسعه ای و عمرانی کشور؛
