بخشی از مقاله
چکیده
از جمله حقوق فرهنگی هر فرد و جامعه که مبین یکی از شاخصهای اساسی هویت برشمرده میشود، مولفه زبان است؛ مولفهای که با نظام ذهنی، شناختی، فرهنگی و جهانبینی بشر پیوندی عمیق دارد. در عصر جدید و متاثر از تغییرات جهانی و تحولات ملی، به نحوی گسترده شاهد نقض این بعد از حقوق فرهنگی افراد و جوامع بودهایم؛ موضوعی که در یک دهه گذشته با طرح مقوله حقوق زبانی به مثابه یکی از ابتداییترین حقوق فرهنگی و اجتماعی انسانها همراه بوده است . با توجه به اهمیت این موضوع و مغفول-ماندن نسبی آن در پژوهشهای موجود در جامعهای چون ایران، در این مقاله ضمن طرح موضوع، به ابعاد و اهمیت آن از منظر اخلاقی، اجتماعی، روانشناختی و ... پرداخته میشود تا بر ضرورت توجه بدان در تصمیمگیریها و برنامهریزیهای آموزشی و فرهنگی در عرصههای مختلف تاکید گردد.
.1 مقدمه
زبان از جمله ابعاد فرهنگی- اجتماعی هویت است که به مثابه نخستین و موثرترین ابزار تفهیم و تفاهم و مهمترین عامل تشکیل دهنده و بقای فرهنگ و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر شناخته میشود - مدرسی، . - 87:1393 با وجود این اهمیت اجتنابناپذیر، در عصر جدید و متاثر از تغییر و تحولات شگرف در عرصههای مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ارتباطی که به نحوی متاثر از پدیده جهانیشدن برشمرده میشوند، شاهد تقویت برخی زبانها در عرصههای مختلف جهانی و البته تضعیف بسیاری دیگر در ابعاد منطقهای و محلی بودهایم؛ پدیدهای که با آسیبهای فرهنگی، هویتی و اجتماعی بر جوامع و گروهها همراه بوده است.
در سایه چنین مشکلاتی است که شاهد طرح مقولهای با عنوان حقوق زبانی بودهایم؛ مفهومی که در برگیرنده حقوق کاربرد و فراگیری زبان مادری به عنوان یکی از حقوق اولیه بشر محسوب میشود و نقض آن با آثار و پیامدهای هویتی، اجتماعی و فرهنگی سخنگویان همراه خواهد بود . - Skutnabb-Kangas, 2000:2 - نظر به اهمیت موضوع این نوع حق اولیه و بنیادین در جامعه به مثابه مولفهای فرهنگی و هویتی که از ابعاد مختلف دینی، اجتماعی، فرهنگی، روانشناختی و اخلاقی مورد تایید و تاکید بوده است، در این مقاله از منظری متفاوت و جدید با تاکید بر جنبه فرهنگی و هویتی آن، به این مقوله که میراثی انسانی و سرمایهای اجتماعی برشمرده میشود از منظر حقوق زبانی پرداخته خواهد شد.
.2 بیان مساله و اهمیت پژوهش زبان از جمله شاخصهای اصلی هویت بشری است که در عمل از جمله ملموسترین معیارهای تمایز افراد در یک جامعه برشمرده میشود. زبان که در واقع با نظام ذهنی، شناختی، اندیشه، فرهنگ و جهانبینی پیوند عمیقی دارد، نقشی بنیادین در شکلگیری هویت گروهی، قومی و ملی ایفا میکند. از این روست که در کنار دین، فرهنگ و تاریخ، زبان را عنصر پیونددهنده با گذشته و مولفهای اصلی در حفظ هویت جامعه به شمار میآید . - Fishman, 1972: 44 -
با توجه به نحولات مختلف جهانی و ملی و تضعیف زبانهای بسیاری در عرصه جهانی همانگونه که اشاره شد، شاهد طرح موضوعی با عنوان حقوق زبانی بودهایم؛ موضوعی که مستقیما با حفظ هویت فرهنگی جوامع ارتباط دارد. حال با توجه به این مهم که اولا جامعه ایران جامعهای چندزبانه برشمرده میشود و اقوام مختلف در کنار یکدیگر در زیستبوم جامعه ایرانی زندگی میکنند، بررسی این حق فرهنگی در بستری علمی و پرهیز از تعصبات سیاسی میتواند متضمن طرح موضوعی باشد که با هویت و فرهنگ جامعه ایران ارتباطی مستقیم دارد. به علاوه آنکه طرح موضوع از بعدی جدید یعنی با محوریت حقوق زبانی میتواند گشاینده باب جدیدی در پژوهشهای حقوقی و فرهنگی باشد. همچنین با توجه به جایگاه ویژه حقوق فرهنگی در تحقق حقوق بشر، و با توجه به کمبود بحثها در این زمینه پژوهشی از این دست میتواند به تبیین ابعادی از این مفهوم یاری رساند.
.3 زبان و حق بنابراین در ادامه ضمن بررسی و معرفی برخی مفاهیم مهم و مرتبط با موضوع، به معرفی مقوله تنوع زبانی در جامعه از ابعادی مختلف پرداخته میشود: 3,1 حق دینی تنوع زبانی و حفظ آن از جمله مولفههایی است که ریشه در آموزههای دینی دارد. تاکید قرآن کریم بر متفاوتبودن زبانها به عنوان نشانهای از قدرت الهی شاهدی گویا بر این مدعاست. طرح موضوع تنوع زبانی در کنار تنوع نژادی و تاکید بر وجود این اختلافها و تمایزها و ضرورت شناخت و تعامل با یکدیگر از جمله حقوق اولیه بشر برشمرده میشود.
برشمردن آیات و نشانههای عظیم در نظام هستی در شش آیه متوالی در سوره مبارکه روم تا آنجا پیش میرود که اختلاف در زبان از جمله آیات و نشانههای هستی معرفی می شود و این نوع تنوع که با گسترش زبانها و به تبع آن شکلگیری ادبیات و فرهنگهای مختلف همراه شده؛ موضوعی است که حفظ حقوق و ارزش آنها را مورد تایید قرار داده است - احمدیان، . - 45 :1393 به استناد نفسیر روح المعانی - نقل از احمدیان، همان - ، درخصوص آیه 22 سوره روم این گونه میخوانیم که قراردادن دو نشانه الهی زبان و رنگ در ردیف آیات آفاقی آسمانها و زمین بیانگر حقیقتی است که آن هم اعلان استقلال آیات الهی از یکدیگر است.
بدین معنا که هرچند رنگ و زبان از آیات و نشانه های الهی هستند و در کفه دیگر ترازوی خلقت در مقابل آسمان ها و زمین قرار دارند، اما ارزش گذاری و حرمت این دو نشانه الهی به انسانها واگذار شده است. بر این اساس میتوانیم استدلال نماییم که تنوع زبانها به عنوان نشانهای از آیات الهی نه تنها ارزش دینی دارند بلکه برای صاحبان آن زبانها یعنی سخنگویان زبانها حقی را ایجاد مینماید که بر اساس آن باید از سوی دیگران محترم برشمرده و حفظ شود.
