بخشی از مقاله
چکیده
به منظور بررسی اثر آبیاری تکمیلی بر روی عملکرد گندم دیم در سال 1391-92 آزمایشی به صورت بلوکهای کامل تصادفی با نه تیمار شامل شاهد - - I0،آبیاری در مرحله جوانه زنی - - I1، ساقه دهی - - I2، گلدهی - - I3، دانهبندی - - I4، دوبار آبیاری در مراحل جوانه زنی و ساقهدهی - - I5، جوانهزنی و دانهبندی - - I6، ساقهدهی و گلدهی - - I7، گلدهی و دانهبندی - - I8 در سه تکرار بر روی گندم دیم رقم کریم اجرا گردید. براساس نتایج تیمارهای I7، I6، I5 و I8 تاثیر معنیداری را بر عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، وزن هزاردانه، تعداد دانه در سنبله و تعداد سنبله در مترمربع نشان دادند. بالاترین عملکرد دانه با 1759/47 کیلوگرم در هکتار از تیمارI6 به دست آمد.
کلمات کلیدی: آبیاری تکمیلی، دیم، رقم، کریم و گندم.
مقدمه
در زراعت دیم، بسیاری از پدیدهها و عوامل علیرغم تاثیرگذار بودن آنها در زراعت، غیرقابل کنترل یا تعدیل هستند. رابطه مستقیم میزان عملکرد در تولید زراعت دیم با شرایط طبیعی حاکم از یک سو و تغییرات سال به سال بارش، مقدار و نحوه پراکنش - توزیع - آن، نوسانات درجه حرارت و عدم وقوع بارندگی در بخشی از سال زراعی و غیره سبب میشوند که خطرپذیری در زراعت دیم بالا بوده و ضریب اعتماد و درجه ثبات و پایداری تولید، اندک باشد، لذا ابزار و شیوههای مختلفی که در کاهش ریسک و ایجاد ثبات و پایداری عملکرد محصولات دیم موثر باشند، مورد توجه است. از شیوهها و راهبردهای مدیریتی فنی-زراعی موثر، میتوان اعمال مدیریت آبیاری تکمیلی و تک آبیاری را نام برد که تعیین رقم مناسب، میزان آب مصرفی، زمان کاشت و میزان افزایش عملکرد با آبیاری تکمیلی و تک آبیاری از جمله مسایل مرتبط با آن است
منظور از آبیاری تکمیلی، کاربرد مقدار محدودی آب در زمان توقف بارندگی است تا آب کافی برای تداوم رشد بوتهها و افزایش و ثبات عملکرد دانه تامین شود. بدیهی است این مقدار آب مصرفی، به تنهایی برای تولید گیاه زراعی کافی نیست، بنابراین از ویژگیهای ضروری آبیاری تکمیلی، طبیهت تکمیلی باران و آبیاری است .[26] آبیاری تکمیلی بهینه، در مناطق دیمکاری بر اساس 3 جنبه اساس زیر انجام میشود:
-1 آب فقط برای بهبود عملکرد گیاه زراعی که به صورت دیم کاشته شده - و بدون آبیاری عملکرد معمولی دارد - به کار میرود.
-2 در شرایطی که بارندگی مهمترین منبع تامین رطوبت است، آبیاری تکمیلی زمانی انجام میشود که بارندگی نتواند رطوبت ضروری را برای بهبود و پایداری عملکرد تامین نماید.
-3 مقدار و زمان آبیاری تکمیلی به صورتی برنامه ریزی میشود که بتوان با کمترین مقدار آب قابل دسترس، در طی مراحل حساس رشد گیاه زراعی، به عملکرد بهینه - به جای عملکرد حداکثر - دست یافت
گندم در بیشتر نقاط دنیا در مناطقی کشت میشود که تنش رطوبتی آن را تهدید میکند. کمبود آب، مراحل مختلف رشد گیاه از جوانهزنی تا دانه بستن و در نهایت عملکرد گیاه را تحت تاثیر قرار میدهد. مطالعات نشان میدهد که تنش ناشی از کمبود آب در گیاهان یکی از عوامل مهم کاهش محصول در مناطق نیمه خشک میباشد
در حالتی که رطوبت خاک کافی باشد، تعداد سنبله در واحد سطح بیشترین اثر را در تولید محصول دارد و در شرایط تنش خشکی، تعداد دانه در سنبله و گاهی هم متوسط وزن دانه سهمی مساوی تعداد سنبلهها در عملکرد کل دارد
در بررسی اثر آبیاری تکمیلی بر روی عملکرد گندم دیم رقم سرداری در ایستگاه تحقیقات دیم سرارود کرمانشاه در سال 1370-71، نتایج آزمایش نشان داد که حداکثر عملکرد 1135 کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار آبیاری تکمیلی به میزان 50 میلیمتر در مرحله خوشهرفتن و با مصرف 60 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار بود که نصف آن در پاییز و بقیه در بهار مصرف شد
در آزمایش توکلی [4] نشان داده شده که آبیاری تکمیلی اثر معنیداری بر عملکرد دانه، کاه کلش، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، ارتفاع بوته، وزن هزاردانه و تعداد دانه در سنبله دارد. بررسی ارتباط اجزاء عملکرد دانه در شرایط آبیاری تکمیلی در گرگان نشان داد که وزن هزار دانه بیشترین ارتباط را با عملکرد دانه دارد
در تحقیقی در سوریه گزارش گردید که آبیاری تکمیلی به میزان 50 درصد نیاز آبی گیاه، کاهش عملکردی برابر با 10-20 درصد نسبت به آبیاری کامل داشت و آبیاری به میزان 66 درصد آبیاری تکمیلی کامل، از نظر تولید دانه و ماده خشک دارای کارایی مصرف آب بیشتری نسبت به آبیاری کامل است .
میرزایی و همکاران [11] بیان نمودند که آبیاری در تمام مراحل رشد سبب افزایش عملکرد و اجزاء آن گردید و در بین سطوح مختلف آبیاری، آبیاری در مرحله ساقهدهی در مقایسه با تیمار بدون آبیاری سبب افزایش 60 درصدی عملکرد دانه گردید. در آزمایشی نتایج تحقیقات انجام شده، نشان میدهد که با انجام یک یا دو بار آبیاری در مراحل حساس به کمبود رطوبت، عملکرد دانه 2 تا 5 برابر افزایش مییابد
طهماسبی سروستانی و همکاران [8] بیان نمودند که انجام یکبار آبیاری در مرحله شیریشدن دانه در رقم سبلان موجب 54 درصد افزایش عملکرد دانه - نسبت به شاهد - شد و بیشترین عملکرد دانه را تولید نمود. لذا با توجه به نقش رطوبت و آبیاری بر عملکرد و اجزای عملکرد گندم، این تحقیق با هدف بررسی اثر آبیاری تکمیلی و تعیین بهترین مرحله آبیاری در زراعت گندم انجام گردید.
مواد و روشها
به منظور بررسی اثر آبیاری تکمیلی بر روی عملکرد گندم دیم در سال 1391-92 آزمایشی به صورت بلوکهای کامل تصادفی با نه تیمار شامل شاهد - - I0،آبیاری در مرحله جوانهزنی - - I1، ساقهدهی - - I2، گلدهی - - I3، دانهبندی - - I4، دوبار آبیاری در مراحل جوانهزنی و ساقهدهی - - I5، جوانهزنی و دانهبندی - - I6، ساقهدهی و گلدهی - - I7، گلدهی و دانهبندی - - I8 در سه تکرار بر روی گندم دیم رقم کریم اجرا گردید.
پس از آماده سازی بستر بذر، یک نمونه خاک مرکب از 0-30 سانتیمتر تهیه و آزمایشات فیزیکوشیمیایی بر روی آنها انجام گرفت که نشان از لومی رسی بودن بافت خاک داشت. عملیات آماده سازی زمین عبارت از شخم، دیسک و لولر بود و اراضی تحت آزمایش سال گذشته آیش بوده و عملیات سال آیش اجرا شده است. با توجه به خصوصیات خاک، کود مورد نیاز برآورده گردید و همزمان با کشت 80 کیلوگرم کود اوره و 60 کیلوگرم فسفات پتاسیم به خاک داده شد و کشت با دستگاه عمیقکار غلات و با میزان 120 کیلوگرم در هکتار در تاریخ بیست و دوم آذر ماه انجام گرفت.
هر کرت آزمایشی شامل 6 خط کاشت با طول 6 متر و با فاصله 20 سانتیمتر بود. به منظور اطمینان از عدم تداخل آب آبیاری به کرتهای مجاور، 80 سانتیمتر معادل 4 ردیف بدون کاشت بین کرتها فاصله ایجاد شد. با توجه به نزول بارندگی موثر و بدست آمدن سطح سبز یکنواخت در مزرعه، بلافاصله پس از ظهور جوانهها، اولین تیمار آبیاری انجام گرفت و آبیاری سایر تیمارها نیز بر اساس مراحل فنولوژیکی گیاه انجام شد.
آبیاری به صورت نشتی انجام و حجم آب مصرفی نیز از طریق کنتور اندازهگیری شد. مبارزه با علفهای هرز در یک نوبت طی مرحله پنجهدهی قبل از ساقهدهی با استفاده از علفکش توفوردی به میزان 1/5 لیتر در هکتار در فروردین ماه صورت گرفت. پس از حذف دو ردیف کناری به عنوان حاشیه، برای نمونهبرداری در طی فصل رشد، از پنج بوته واقع در دو ردیف کناری و جهت تخمین عملکرد و اجزای عملکرد، از بوته های دو ردیف میانی پس از حذف نیم متر از دو سر کرت، استفاده شد. دادهها توسط نرمافزار Mstat-c تجزیه و تحلیل شد و میانگین دادهها نیز با استفاده از آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد با هم مقایسه گردید.
نتیجه و بحث عملکرد دانه: براساس نتایج به دست آمده بالاترین عملکرد دانه با 1759/47 کیلوگرم در هکتار از تیمار دوبار آبیاری در زمان جوانهزنی و دانهبندی - - I6 به دست آمد که با تیمار دوبار آبیاری در مرحله ساقهدهی و گلدهی - - I7 و گلدهی و دانهبندی - - I8 اختلاف معنیداری نشان نداد. از طرفی کمترین عملکرد از تیمار بدون آبیاری - - I0 با مقدار 1241/13 کیلوگرم در هکتار به دست آمد.
بر اساس تحقیقات احمدی و بیکر حساسترین مراحل گیاه کندم به خشکی، مراحل گلدهی و دانهبندی میباشد. تنش خشکی در زمان گلدهی بر روی تعداد دانه و در زمان دانهبندی بر روی وزن هزار دانه تاثیر گذار است. حساسترین مرحله نمو گندم به تنش خشکی، مرحله گردهافشانی - گلدهی - است. طول دوره گلدهی گیاهانی که در معرض تنش خشکی قرار گیرند، کاهش مییابد.
اعمال تنش خشکی در مراحل بعدی نمو موجب تسریع پیری و کاهش دوره پرشدن دانهها میشود. همچنین تنش در مراحل قبل و بعد از گلدهی ممکن است به کاهش عملکرد از طریق تعداد سنبله و باروری سنبلچهها میشود. بعلاوه تنش در مرحله گلدهی تا رسیدگی، به ویژه اگر با دمای زیاد همراه باشد، پیری برگ را تسریع و دوره پرشدن دانه و به تبع آن وزن دانه را کاهش میدهد
مسئله قابل توجه در بررسی عوامل موثر در افزایش عملکرد، زمان استفاده از آبیاری تکمیلی است، که فاکتور بسیار مهم و تعیین کنندهای در افزایش عملکرد بوده است، بهطوری که یکبار آبیاری در مرحله کاشت، توانسته است حتی خیلی بیشتر از آبیاری تکمیلی بهاره عملکرد را افزایش داده و از نظر آماری تفاوت بسیار معنیداری با سایر تیمارها ایجاد کند. البته یادآوری میشود که در بدست آمدن چنین نتیجهای، بارندگیهای مناسب بهاره را نمیتوان نادیده گرفت.
بنابراین چنین به نظر میرسد که در صورت عدم وقوع بارندگی کافی پس از کشت و تا قبل از شروع یخبندان، انجام آبیاری در پاییز میتواند محصول گندم دیم را بهطور چشمگیری افزایش دهد، زیرا آبیاری پس از کشت سبب رویش یکنواخت بذر، تولید ریشههای قوی و رشد اولیه مناسب در اندامهای هوایی و افزایش مقاومت گیاه در برابر صدمات ناشی از یخبندان زمستان میشود
ژانگهو و راجرم [28]، در تیمارهای متفاوت تنش خشکی دریافتند که تعداد دانه در سنبله و تعداد سنبله در مترمربع بیشترین حساسیت را به تنش خشکی دارند. در حالی که وزن دانه بهطور نسبی به دلیل انتقال مجدد مواد پرورده ذخیره شده قبل از گلدهی از حساسیت چندانی برخوردار نیست. کمبود آب در مرحله پس از گلدهی احتمالا از طریق آسیب رساندن به فرایند باروری دانه میتواند تعداد دانه در هر سنبله را کاهش دهد. تنش خشکی حتی برای مدت کوتاهی در زمان باز شدن گلچهها، ممکن است تعداد گلچههای بارور را به صورت قابل توجهی کاهش دهد. تنش در مرحله سنبلهدهی تا پرشدن دانه به دلیل کاهش سنبلههای بارور و تعداد دانه در هر سنبله موجب کاهش محصول میگردد
وزن هزار دانه: بر اساس نتایج به دست آمده اثر آبیاری تکمیلی در مراحل مختلف بر وزن هزار دانه گندم کریم معنیدار بود بهطوری که بیشترین وزن هزار دانه از تیمار دوبار آبیاری در زمانهای کشت و دانهبندی - - I6 برابر با 38/73 گرم که با تیمار دوبار آبیاری در زمان گلدهی و دانهبندی - - I8 اختلاف معنیداری نشان نداد. کمترین وزن هزار دانه که برابر 30/26 گرم بود از تیمار شاهد بدون آبیاری - - I0 به دست آمد. این امر به دلیل تامین رطوبت کافی در زمان پرشدن دانه بوده و با نتایج گزارش شده توسط سایر پژوهشگران هماهنگ است .
همچنین در آزمایش طهماسبی سروستانی و همکاران [8] متوسط وزن هزار دانه گندم دیم در تیمار آبیاری در مرحله پرشدن دانه بیشتر از سایر تیمارها بوده است. هر چند، اختلاف معنیداری میان تیمار آبیاری تکمیلی در گلدهی و عدم آبیاری تکمیلی مشاهده نگردید.
