بخشی از مقاله
چکیده
تلمیح یکی از آرایههای مهم بدیع معنوی است کهبر جنبه ادبی و روایی متن میافزاید و از طریق آن، آبشخورهای فکری و فرهنگی ادیبان را میتوان شناخت. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی و منابع کتابخانهای، تلمیحات موجود در جلد اول کتاب هزار و یک شب مورد بررسی قرار گرفته است. تلمیحات به کار رفته در این کتاب، همان تلمیحات آشنای شعر و ادبیات فارسی است که بدون تفاوت خاصی در ساختار و نحوه ارائه، به کار رفته است. همچنین با توجه به فضای عاشقانه بسیاری از حکایتها، بسامد تلمیحات غنایی و عاشقانه در کتاب بالاست.
مقدّمه
»هزار و یک شب« یا هزارافسان، کتابی است مشتمل بر افسانههای قدیمی که تلفیقی از فرهنگهای گوناگون در داستانها و حکایتهای آن به نمایش گذاشته شده و آداب و رسوم، عادات، عقاید و خلقیات ملل مختلف شرقی - هند، ایران و عرب و... - در آن امتزاج یافته است. در این اثر مسائل مربوط به جن و دیو، عشق، مسائل جنسی، عیش و نوش و خوشگذرانی، جدال خیر و شر و... مطرح شده است. اکثر ماجراهای کتاب در بغداد و ایران میگذرد. هزار و یک شب که نویسنده واحدی ندارد، با تکنیک داستان در داستان و حول محور یک داستان واحد نوشته شده است.
در سنت حکایت گویی و حکایت نویسی شرقی، قصهگویان از این ساختار تو در تو به منظور ایجاد جذابیت و تعلیق در داستان بهره میگرفتهاند. شهرزاد قصهگو نیز از این طریق مخاطب را تا شب هزار و یکم با خود همراه میکند تا به مقصود خود دست یابد.در واقع، او از حکایت و عنصر تعلیق در حکایات خود بهره میگیرد تا جان خود و جان دیگر زنان را نجات دهد. در جوامع سنتی قصهگویی صرفاً برای تفریح و لذت نبوده و هدفهای دیگری از جمله اهداف تربیتی، اخلاقی، دینی و ... را نیز دنبال میکرده است.
ای برادر قصه چون پیمانهای ست معنی اندر وی مثال دانهای ست دانه معنی بگیرد مرد عقل ننگرد پیمانه را گر گشت نقل اما متأسفانه در حکایتهای هزار و یک شب، به مسائل سرگرم کننده بهای بیشتری داده شده و مسائل عمیق و حکیمانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است - افراسیابی، . - 18:1378 »هزار و یک شب یکی از غریبترین مجموعههای افسانهای جهان به شمار میآید، شاید با دست به دست گشتنهایش میان اقوام شرقی، تمام جادوی شرق را در خود جمع آورده است. اصل و ریشه این کتاب را به هندی نسبت میدهند و شکل تو در توی آن متعلق به این قوم است، سپس رد هزار و یک شب در ایران گرفته میشود و بسیاری از قصههای عامیانه ایرانی جایشان را در لا به لای داستانهای شهرزاد پیدا میکنند و سرانجام اعراب این کتاب را تکامل میبخشند. با این حساب، هزار و یک شب کتابی است با ساختار هندی، افسانههای ایرانی و نامهای عربی به اضافه نشانههای چینی و یونانی« - ثمینی، . - 84:1379
در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی و منابع کتابخانهای، تلمیحات موجود در جلد اول کتاب هزار و یک شب بررسی میشود. در این جلد، در مجموع 53 حکایت که شهرزاد آنها را در 109 شب نقل کرده، درج شده است. البته در این شمارش، برخی حکایتهای بسیار مختصر به شمار نیامده است؛ مثلاً: در شبهای چهلم و چهل و چهارم، حکایتهای کوتاه لا به لای حکایت اصلی آمده که در این شمارش، محاسبه نشده است. همچنین در شبهای هشتاد و چهار و هشتاد و پنج و هشتاد و ششم، حکایت در حکایت از زبان حیوانات فراوان است. سرآغاز داستان که حکایت شهرباز و شاه زمان است، در واقع ابر حکایت کتاب است که سایر حکایتها را در دل خود جای داده است. برخی از حکایتها طولانی و مفصل بوده که در طی چند شب روایت شده است.
مثلاً: حکایت ملک محمود و پسر سنگ شده او که در شب هشتم شروع میشود و در شب دهم به پایان میرسد. البته خود این حکایت نیز در ذیل حکایت صیاد و سه پسرش است که از شب چهارم شروع میشود و در شب دهم تمام میشود. همچنین حکایت دو وزیر و انیسالجلیس که در شب سیام شروع میشود و تا شب سی و چهارم ادامه دارد. در برخی شبها نیز تنها یک حکایت گفته شده است؛ مانند: شب سوم که در آن تنها حکایت پیرمرد و استر نقل شده است.
پیشینه تحقیق
درباره هزار و یک شب، آثاری مختلفی نوشته شده است و نویسندگان و پژوهشگران از زوایای گوناگونی به بررسی این کتاب پرداختهاند. اما، نویسندگان این مقاله در بررسیهای خود، اثری مستقل درباره تلمیح در هزار و یک شب مشاهده نکردند. برخی از آثار مرتبط با هزار و یک شب:
کتاب Arabian Nights Encyclopedia - دایره المعارف هزار و یک شب - اثر اولریش مارزلف؛ کتاب »تمها و علل هزار و یک شب«، اثر نیکیتا الیسف؛ کتاب »تحلیلی از هزار و یک شب« اثر رابرت ایروین؛ کتابهای »افسون شهرزاد: پژوهشی در هزار افسان«، »هزار و یک شب و افسانه شهرزاد« و »گفتگوی شرزاد و شهریار« اثر جلال ستاری؛ کتاب » عشق و شعبده« اثر نغمه ثمینی؛ کتاب »هزار و یک شب از عشق و پارسایی« اثر ابراهیم اقلیدی؛ کتاب »روایتهای شفاهی هزار و یک شب« اثر محمد جعفری قنواتی.
بحث اصلی
تلمیح مصدر باب تفعیل استثلاثیاز مجرّد:ریشه لَمَحَ، یَلمَحُ، لَمحَاً به معنای به گوشه چشم به چیزی نگریستن - محمّدی، . - 7 :1374 در اصطلاح »تلمیح آن است که متکلم در نظم یا نثر اشاره نماید به قصهای معروف یا مثلی مشهور، به طوری که معنی مقصود را قوت دهد و گاه به شعری اشاره نماید« - گرکانی، . - 167:1377 شمس قیس رازی در المعجم فی معاییر اشعار العجم در تعریف تلمیح آورده : » آن است که الفاظ اندک بر معانی بسیار دلالت کند و لمح، جستن برق باشد و لمحه یک نظر بود و چون شاعر چنان سازد که الفاظ اندک او بر معانی بسیار دلالت کند آن را تلمیح خواند و این صنعت به نزدیک بلغا پسندیدهتر از اطناب است و معنی بلاغت آن است که آنچه در ضمیر باشد به لفظی اندک بی آنکه احتیاج افتد از قدر حاجت در نگذارند و بحد ملال نرساند« - شمس قیس، :1314 . - 279
این آرایه ذیل بدیع معنوی - Figures of meaning - یعنی صنایعی که بر بعد معنایی زبان تأثیر میگذارد، قرار میگیرد. تلمیح را میتوان کوه یخ شناوری دانست که بخش اندکی از آن بیرون و نمایان است و مابقی آن پنهان است که ذهن مخاطب و خواننده، آن را کشف میکند. شفیعی کدکنی معتقد است که تلمیح مخاطب را به کوشش ذهنی وا میدارد زیرا برانگیزاننده تداعی است. و همین خاصیت تداعی انگیزی است که موجب زیبایی تلمیح و تأثیر بیشتر متن میشود - شفیعی کدکنی، . - 455:1391
بیشتر پژوهشگران جنبه ایجازی تلمیح را در نظر داشتهاند:ابرامز در واژگان اصطلاحات ادبی در تعریف تلمیح گفته است: »تلمیح در اثر ادبی عبارت است از اشاره تصریحی یا تلویحی کوتاهی به شخص، مکان، رویداد یا داستانی در تاریخ، ادبیات، اساطیر یا کتب مقدس. - «ابرامز،1384، ذیل . - Allusion تلمیح خود قصه و داستانی موجز است. »تلمیح در اصطلاح علم بد یع، اشاره به قصه یا شعر یا مثل سائر است به شرطی که آن اشاره تمام داستان یا شعر یا مثل سائر را در برنگیرد؛ از این رو برای درک
