بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات داستانی بخش مهمی از آثار ادبی است، به همین خاطر انتخاب و گزینش شخصیت یا شخصیتهای مناسب، با صفات و خصال و تواناییهای ویژه خود، از جمله فنون تأمل برانگیز در داستانپردازی است. یکی از متون ادبی که اهمیت بسیاری در ادب فارسی از جنبه داستانی دارد، کتاب هزار و یک شب است که پر از افسانهها و داستانهایی است که به تمدن کهن ایرانی برمیگردد. مقاله حاضر به بررسی شخصیت و شخصیتپردازی در این کتاب پرداخته و نتایج حاصل نشان میدهد که در هزار و یک شب با انواع گوناگونی از شخصیت روبهرو هستیم.
البته میتوان گفت بیشتر شخصیتهای این کتاب از نوع ایستا هستند و تحولی در روحیات آنها مشاهده نمیشود. اما از آنجا که داستانهای هزار و یک شب اغلب تعلیمی هستند و برای انتقال پند و نکتههای ظریف خلق شدهاند، شخصیتهای داستان در مواردی، به این پندها پی میبرند و مخاطب نیز از این آموزههای تعلیمی بهره میگیرد. نکته دیگر اینکه راویان هزار و یک شب از روش شخصیتپردازی غیرمستقیم بیشتر از شخصیتپردازی مستقیم بهره گرفتهاند.
مقدمه
هزار و یک شب که با حکایتهای گوناگون و رنگارنگ و حوادث و شخصیتهای شگفت انگیز آراسته شده، قرنهاست توجه همگان را، از مردم عادی تا ادیبان بزرگ و ناقدان تیزبین را به خود جلب کرده است. داستانهای جالب و آمیختن آنها با وقایع سحرآمیز، حکایتهای جن و پری و ساختار متداخل و تودرتوی آنها از عوامل مهم جذابیت این اثر گرانسنگ، به شمار میرود. درباره خاستگاه و ریشه این کتاب، نظرات مختلفی وجود دارد؛ اما جمع بین آراء ثابت میکند که هسته اولیه این کتاب، »هزار افسان« ایرانی بوده که از الگوی ساختاری داستانهای هندی، بهره میبرده و در دوران نخستین خلفای عباسی از پهلوی به عربی برگردانده شده است - اصغری، . - 178 :1391
ترجم ه فارسی هزار و یک شب یکی از شاهکارهای نثر فارسی و نمونه بسیار عالی و فصیح و پخته نثر فارسی دوران قاجار است. »مترجم - عبداللطیف طسوجی - حسن ذوق و استادی تمام داشته و نثری متین و استادانه و در عین حال شیرین و شیوا دارد« - ناتل خانلری، . - 109 :1369 میتوان گفت هزار و یک شب، یک تاریخ حقیقی است. اهمیت آن نه در اصالت و یکپارچگی آن، بلکه در همان درهمآمیزی و سازگاری فرهنگی و تاریخی آن است که باعث شده به صورت میراث همگانی در بین اغلب ملل بزرگ دنیا قرار بگیرد. به قول آندره میکل »در مطالعه هزار و یک شب به جهانی غیر از جهان هزار و یک شب و به کهنترین حافظه اقوام دست مییابیم« - آندره میکل،. - 51 :1387
علت عمده این تأثیر جهانی قصهها را میتوان در دو محور جستجو کرد: گستردگی و تنوع موضوعی و فرهنگی قصهها و مهارت شخصیت اصلی داستان - شهرزاد - ، که میتواند با تدبر و توسل به قدرت کلام و قصه گویی و با سخنان پندآمیز و حکیمانه، کشور را از دست جنایات هولناک پادشاه سفاک نجات داده، شاه را نیز به مرحله تعادل فکری و اخلاقی برساند - میرزایی،. - 157 :1390 در واقع، هزار و یک شب به تنهایی یک »ادبیات گسترده« است؛ نوعی دایره المعارف قصه است. این اثر، طی سدههای متوالی در همه عالم گردش کرده و در این گردش طولانی، شگفتیها و نوادر بسیاری دیده، توشههایی اندوخته، و هر قوم و قبیلهای به تناسب ذوق و سلیقهاش به آن چیزی افزوده است - افضلی، بی تا: . - 137 لذا، با توجه به اهمیت و جایگاه والایی که هزار و یک شب در ادبیات ملل مختلف به خصوص ادب فارسی دارد، در این نوشتار برآنیم تا به بررسی عنصر شخصیت و شخصیتپردازی در این اثر ارزشمند بپردازیم.
سؤالات پژوهش
-1 هزار و یک شب در ادبیات ملل مختلف چه جایگاهی دارد؟ -2 شخصیت از نظر لغوی، اصطلاحی و داستانی به چه معناست؟ -3 دلایل اهمیت شخصیت در داستان چیست؟
-4 شخصیت در داستانهای هزار و یک شب به چند نوع دستهبندی میشود؟
-5 راویان هزار و یک شب از چه شیوهای در شخصیتپردازی این کتاب بهره گرفتهاند؟
پیشینه پژوهش
درباره هزار و یک شب این اثر ارزشمند و گرانسنگ ادبیات داستانی آثار متعددی به رشته تحریر درآمده است که از میان آنها میتوان به این موارد اشاره کرد: مقاله »بررسی وجوه روایتی در روایتهای هزار و یک شب « از نجمه حسینی و محمدرضا صرفی، مقاله »خاستگاه های فرهنگی داستانهای هزار و یک شب« از علی افضلی، مقاله »تأثیر پذیری نجیب محفوظ از هزار و یک شب« از جواد اصغری و زینب قاسمی اصل، و مقاله »هزار و یک شب در اروپا« از طهمورث ساجدی. اما تاکنون هیچ پژوهشگری در پژوهش خود صرفا به بررسی شخصیتهای این کتاب و دستهبندی آنها به گونهای که در این نوشتار میآید، نپرداخته است.
- 1 تأثیر هزار و یک شب بر ادبیات ملل مختلف
آثاری که توانستهاند مرزهای ملل و اقوام را درنوردند، قطعا از جایگاه فکری و فرهنگی والایی نیز برخوردار هستند که افسانههای هزار و یک شب از زمره نادرترین آنهاست.
الف - هزار و یک شب در ادبیات اروپا: کمتر نویسندهای در دنیا پیدا میشود که با هزار و یک شب و داستانهای شورانگیز شهرزاد بیگانه باشد؛ زیرا تأثیرگذاری این اثر بزرگ بر ادبیات سایر ملل، از محدوده زمان و مکان خارج است. از جمله قدیمترین و معروفترین قصهها، هزار و یک شب و کلیله و دمنه است که از شرق به غرب میرود و بر ادبیات قرون وسطایی و عصر رنسانس تأثیر شگرفی میگذارد.
قصههای »دکامرون« اثر بوکاچیو - Giovanni Boccaccio - ، »قصههای کانتربری« نوشته چاسر - Geoffrey chaucer - و »افسانههای تمثیلی« اثر لافونتن - Jeande la fontaine - از قصههای هزار و یک شب، کلیله و دمنه و حکایتهای گلستان سعدی، بسیار تأثیر میپذیرند و اغلب آنها شکل ساختاری خود را از آنها میگیرند - میرصادقی،. - 44 :1383 در میانه سالهای - 1717 -1704 - آنتوان گالان - Antoine Galland - ، شرقشناس فرانسوی برای اولین بار در تاریخ ادبیات اروپا، نخستین ترجمه هزار و یک شب را به زبان فرانسوی به چاپ رساند - عبدالواحد، . - 77 :1999 بورخس - borges - در توصیف تأثیر شگرف ترجمههای هزار و یک شب به زبانهای اروپایی در افکار و آداب و رسوم غرب میگوید: شرق، غرب را شکوهمندانه اشغال خود کرد - ستاری،. - 92 :1382 در حقیقت، آسانتر میبود، اگر من از نویسندگانی سخن میگفتم که تحت تأثیر هزار و یک شب، قرار نگرفتهاند - ایروین،. - 334 :1383 تخمین زده شده است که در فرانسه، در قرن هیجدهم حدود هفتصد رمان با حال و هوای شرقی چاپ و منتشر شده بود. گلت، هامیلتون و دیگر نویسندگان فرانسوی که به این شیوه به داستاننویسی پرداختند، همه آثارشان به زبان انگلیسی ترجمه شد و مشتاقانه در انگلستان قرن هیجدهم خوانده میشد - همان: . - 284
