بخشی از مقاله
مقدمه:
یکی از موضوعات حائزاهمیت در تحلیل وضعیت گذشته، حال و آینده جامعه اسلامی، بازشناسیتمدّن اسلامی و تبیین ویژگیها، ظرفیتها و بایستههای آن است. معرفیتمدّن اسلامی، ضمن اینکه میتواند به مثابه یک شاخص برای ارزیابی شرایط حاکم بر وضعیت کنونی جوامع اسلامی مدنظر قرارگیرد، چشم انداز و راهبردهای حرکت تمدنی وتمدّن سازی امت اسلامی در آینده را نیز به خوبی ترسیم نماید.
مقاله پیش رو، در دو بخش تنظیم شده است که بخش نخست آن به مطالب مقدماتی و پیش نیازهای بحث؛ مانند مفهوم، پیشینه، گونهها و عوامل شکل گیری تمدن، اختصاص دارد. بخش دوم در چند محور، به بررسی فرایند تاریخیتمدّن اسلامی، خاستگاهتمدّن اسلامی و تبیین مهم ترین شاخصههایتمدّن اسلامی، میپردازد و در پایان ضمن اشاره به ظرفیتهای تمدّنی جهان اسلام در عرصههای علمی، فرهنگی و جغرافیایی، به برخی از بایستههای گفتمان تمدنی و حرکت به سوی تحققتمدّن نوین اسلامی، میدهد.
بخش یکم: مفهوم، پیشینه و عوامل تمدن
مفهوم تمدّن
واژه تمدّن«» از مفاهیم مستحدثه و به معنای خروج از جهل و خولد به راه انسانیت و ترقّی است.
در لغت عرب کلمه مَدَنَ«» به معنی اقامت گزیدن است.
مُدُن و مدائن جمع آن است. به شهر از آن رو »مدینه« گفته میشود که مردم در آن اقامت دارند
مَدﱠنَ. با حالت تشدید دال، شهر ساختن، تبدیل به شهر کردن،تمدّن کردن و با فرهنگ کردن، معنا شده است.
تمدّن«» از »مدینه«اخذ شده و به معنای تخلّق به آداب مردمان شهر است.
در زبان عرب از تمدّن«» به »الحضاره « تعبیر میشود. »حضاره« از ریشهحَضَرَ«» در مقابلبَدَوَ«» است و به معنای ورود و سکونت در شهرها و جاهای آباد به کار میرود.
در زبان فارسی نیز تمدّن«» به معنای شهر نشینی و آشنا شدن با اخلاق و آداب شهری و رسم و شیوهای زندگی شهری، تربیت اجتماعی داشتن و اقامت کردن در شهر معنا شده است.
دهخدا، در لغتنامه خود تمدّن«» را به معنای خوی شهری پیدا کردن و تغییر حالت زمختی ناشی از جهل به حالت لطیف و ظرافت و انس و معرفت ذکر شده است.
در زبان انگلیسی تمدّن را - - Civilization گویند و ریشه لاتینی آن کلمه - - Civitas به معنای شهر و شهروندی است.6 واژه - - Civic یا - - Civitas که در زبان لاتین به مقام شهروندی اطلاق میگردد، دال بر تفوق آن بر حالت بدوی بیگانگان یا وحشیان نیز هست.
در هر کدام از لغتهای عربی، فارسی و لاتینی، مفهوم شهر و شهرنشینی و تخلق به آداب شهری و برتری آن بر خوی بربریت، وجه مشترکی است که به نحوی در باره معنای تمدّن«» لحاظ شده است.
در باره معنای اصطلاحی تمدّن«» تعریف های گوناگونی ارائه شدهاست. تعدّد و گوناگونی تعریفها، به خاطر آن است که هر صاحب نظری، متناسب با تخصص و گرایشات علمی خاصی به تعریف آن پرداختهاند؛ برخیتمدّن را مجموعه ای از دستاوردها و توفیقات یک ملت میداند که باعث رشد، توسعه و شکوفائی شده و در عرصههای مختلف زندگی فردی، اجتماعی و تعاملات جهانی تبلور یابد
برخی دیگر معتقد اند:تمدّن بالاترین گروه فرهنگی و گسترده ترین سطح هویت فرهنگی به شمار میرود8؛ عدهایتمدّن را مجموعهای از دستاوردهای مادی و معنوی بشر در یک منطقه، کشور، یا عصر معین؛ یا حالت پیشرفته و سازمان یافته فکری و فرهنگی که سبب پیشرفت علمی، هنری و ظهور نهادهای اجتماعی و سیاسی در جامعه گردد، تعریف کردهاند.
برخی گفته اند : تمدّن عبارت است از مجموعه ی دانشها، هنرها، فنون، آداب و رسوم، تاسیسات نهادهای اجتماعی که در پرتو ابداعات و اختراعات و فعالیتهای افراد و گروههای انسانی طی قرون و اعصار گذشته توسعه و تکامل یافته و در تمام قسمتهای یک جامعه و یا چند جامعه که با هم ارتباط دارند رایج است.
بنابراین تمدّن«» ناظر به مرحله برون رفت آدمی از وضعیت وحشی گری به جامعه مدنی و حیات منظم اجتماعی است و در حقیقتمدنیت و تمدّن، مجموع تشکیلات منظم سیاسی، اجتماعی است که افراد یک ملت را به تدریج برای یک زندگی قانونمند و مسؤلیت پذیر آماده و توانا میکند.3 از این رو، واژه تمدّن«» و » مدنیت« در برابر »بربریت« و بادیه نشینی به کار می رود و به معنای شهر نشینی و همانند شهریان زندگی کردن و از حالت انعطاف ناپذیری خشن بادیه نشینی و نظام قبیلگی، به حالت همگرایی شهر نشینی گراییدن و تعاون و تعامل با شهروندان برای فراهم ساختن اسباب آسایش و پیشرفت است.
از مجموع این گونه تعریفات، به دست میآید که تمدّن، نتیجه و محصول کارکرد مجموعهای از عوامل فکری، فرهنگی و رفتاری افراد یک جامعه است که قابلیت تکثیر و مشابه سازی در جوامع دیگر را دارد. از این رو، در تعریفتمدّن میتوان گفت: تمدّن«» نوع خاصی از توسعه مادی و معنوی برپایه فرهنگ، قوانین و مدیریت منضبط مدنی است که نمودهای آن در عرصههای علمی، مذهبی، اخلاقی، فنی وغیره قابل توسعه و انتقال به دیگر جوامع مرتبط با آن است.
با توجه به اینکه شرایط و شیوهای زندگی بشر، دارای حالات متغیری است که اقتضائات تمدّنی و دگرگونی خاصی را میطلبد،تمدّن نیز باید متناسب با پرسشهای زندگی بشر و تغییر نیازهای او تعریف شود؛ به گونهای که مفهوم پویایی و خلاقیت فرهنگی در آن لحاظ شود و با فزایندگی و توسعهای رو به تکامل عرصههای زندگی، هماهنگی و سازگاری داشته باشد. پویایی معنای تمدّن در آن است که با سؤالات و نیازهای انسان در زمانها و شرایط مختلف تناسب و همخوانی داشته باشد؛ زیرا با تغییر زمان و شرایط، نیازهای پدید میآید که در قالب و شیوهای زندگی پیشین نمیگنجد بلکه پرسشهای تازه ای بوجود میآید که پاسخهای جدید و در نتیجه تمدّن دیگری را میطلبد. از این رو، استمرار یا اضمحلال یکتمدّن به میزان پویایی و ظرفیت پاسخگویی آن وابسته است.
