بخشی از مقاله
مقدمه
طریقت ساحت درونی و باطنی اسلام است که طی مراتب برای رسیدن به حضور الاهی تأکید میورزد و بر الگوی معراج
پیامبر و گذار او از افلاک متحدالمرکز مبتنی استٌ. این دیدگاه گرچه هم در جهان تشیعّو هم در جهان تسننّ موجود است، اما
به دلیل تفسیر باطنیتر تشیّع از وحی اسلامی، بیشتر در زمینه تشیعّ بروز یافت(همان، .(170 در معماری نیز برای تداعی مفهوم گذار از دنیای خاکی به ماوراء، گاه به زبان تذکار و گاه در یک فرایند ادراکی، شخص را به گذار از یک مرحله به مرحلهای دیگر فرا خواندهاند.
سلسله مراتب در معماری، نمودی از این تلاش برای بیان مفهوم گذار و جنبه تدریجی فرآیند ادراک است. این اصل به عنوان یکی از اصول بنیادی در هنرهای سنتی شناخته شده است و با سلسله مراتب وجودی که بالاتر از مرتبه مادی مربوط به آن قرار دارد نیز منطبق و هماهنگ است( نصر، 1380،.(210 این اصل در ترتیب رسیدن به یک فضا مانند اتاق الگوی بنیادی اتصال، انتقال و وصول را پیشنهاد میکند، که بیان کننده جنبه استدراجیٍ وصول به فضاست و به صورت سلسله مراتب
دسترسی از بیرون به درون ظهور مییابد. بارزترین جایگاه برای بروز این اصل که به جنبههای ادراکی فضا مرتبط باشد، مسجد
است. در این مقاله به بررسی بایستههای مذهبی در تعبیر نظام فضایی و مراتب ورود به مسجد تا رسیدن به محراب بین مسجد امام اصفهان(شیعه) و مسجد جامع مهاباد(سنی) مورد مطالعه قرار گرفته است.
-1عصر صفوی
تاریخچه: پس از فروپاشی حکومت ایلخانی، قلمرو ایرانی ایشان در اختیارو تسلّط حکومتهای محلی مستقل قرار گرفت. زمانی که شاه اسماعیل بنیا نگذار سلسله صفویهَ برای کسب قدرت بهپاخاست، چنین قدرت متکثرّی در ایران پراکنده و حاکم بود(نوایی و غفاری فرد، 1381 ، .(31
1نزدیک به مضمون از: (نصر، سیدحسین 1384، آرما نها و واقعیتهای اسلام، ترجمه انشااالله رحمتی، چاپ دوم، جامی، تهران، صفحه .( 180 2واژه به نقل از محمدرضا اولیا.
3تاسیس سلسله صفوی در سال( 907 ه.ق 1502 م).
2
بررسی اوضاع اعتقادی-سیاسی: بدون شک، شکل گیری حکومت صفویه در ایران در قالب یک دولت شیعه اثنی عشری
را، باید یکی از مهمترین فصول تاریخ ایران و اسلام به شمار آورد(مزاوی، 1368 ، .(28 یکی از مهمترین عواملی که زمینه را
برای فراگیر شدن تشیّع فراهمساخت، تصّوف بود. بعضیا از طریقتهای تصّوف با گرایشهای باطنی شیعی، ایران را از یک
سرزمین سنیّ مذهب به یکمملکت کاملاً شیعی مذهب تبدیل کردند(استیرلن، 1377 ، .(336
معماری و هنر: در این دوره، معماری از یک امر ارگانیک، کهصرفاً براساس نیازهای طبیعی شکل میگرفت؛ به معماری خردگرا بدل شد که واجد ارزشهای فلسفی، هنری و فنی است(طبسی، 1386،.(218 در دوران شاه عباس اول - نقطه اوج
سلسله صفوی -بازخوانیمجّدد حکمت ایران و جهت دهی به باورهای مذهبی، بار دیگر به معماری ایران هویت وتشخّص بخشید. معماری این دوران، نمایا نگر عالیترین شکل وحدت فرهنگ دینی اسلام با فرهنگ ایران است( خاتمی،
1390،.(212 آن چنان که از بررسی آرا و نظرات در تحلیل این دوره تاریخی بر میآید، معماری آن برآیندی از سه مقولهی
تشیعّ، اشراق( بر پایه حکمت ایران ) و عرفان است؛ که به صورت یک کل واحد و منسجم در قالب نمادها و نمودها ظهور می-
یابد. در معماری اسلامی ایران همواره حدی از سلسله مراتب مطرح بوده است.
-2 بررسی جایگاه سلسله مراتب در اندیشه شیعی، عرفانی، اشراقی
در جهت بازشناسی مقام سلسله مراتب در بستر فکری این دوره، به کنکاش در اصول سلسله مراتبی حاکم بر سه جریان
فکری تأثیرگذار میپردازیم. گرچه به دلیل در هم تنیدگی مفاهیم، در واقع در جهت دستیابی به تفسیر آشکارتری از مفاهیم، آنها
را در سر فصل های زیر دسته بندی می کنیم:
2-1جایگاه سلسله مراتب در تفکر شیعی
طبق تعریف سلسله مراتب در تفکر شیعه، درک حقیقت سلسله مراتبی است و همهی مخلوقات با توجه به شدّت و
ضعف دریافتشان، در درجات مختلفی از نظام هستی واقع می شوند (انصاری،1387،.(168
علامّه طباطبایی در ذیل آیه 28 سوره بقره، مراحل استکمال وجود آدمی را این گونه تشریح میکند: در اینجا خداوند وضع وجودی انسان را تشریح کرده که آن وجودمتحرک، و متکامل است که تدریجاً از یک مرحله به مرحله دیگر سیر میکند و مراتب کمالات را میپیماید، چه اینکه قبل از زندگی دنیا مرده بود و خداوند او را حیات بخشید، باز هم میمیرد و زنده می-
شود ومراحل دیگری را طی میکند (طباطبایی،1370،.(143
2-2جایگاه سلسله مراتب در تفکر عرفانی
طریقت که معمولاً با نام تصّوف شناخته شده است، همان ساحت درونی و باطنی اسلام است که تاکید بر تهذیب نفس و
قدم نهادن در یک طریق معنویدارد که در جهان تشیعّ و تسننّ با توجه به محیطی که در آن به شکوفایی رسیده متناسب شده
استاما. در تشیعّ،در تمامیتّ آن، تفسیر باطنیتری از وحی اسلامی شده است تا تسننّ ظاهر(نصر170،1384و171،).
3
عطّار در مصیبت نامه پنج مرتبه ادراکی پیاپی را معرفی میکند. این پنج مرتبت عبارتند از: حس، خیال، عقل، دل و جان (فلامکی،1387،.(74 هر یک از این سطوح در مسیر رسیدن به دریافتی از کمال موثر هستند. از دیدگاه عطار این مراتب با هم
دارای پیوستگی هستند تا انسان را به سوی کمال نهایی راهبر شوند .
-2-3 جایگاه سلسله مراتب در تفکر اشراقی
حکمت اشراق که مبدع آن سهروردی است از طریق میرداماد در دوران صفوی دوباره احیا گشت و به کمال در هنر این
دوران تجلی یافت.
شیخ اشراق معتقد به مراتب وجودی در پرتو نور است و از نظر او، هر یک از موجودات، بنابر قابلیت و درجه قرب خود
در یک مرتبه مشخّص قرار دارند که برای نزدیک شدن به حضرت حق باید این مراتب را طی کرد و به مبداء نور نزدیکتر شد.
سلسله نظام وجودی عالم در نزد شیخ اشراق پیچیده و مفصل است. مخلوقات جهان که منبعث از نورالانوارند از زوایای مختلف
تحلیل می شوند. مراحل مختلف سلسله مراتب موجودات با یکدیگر اختلاف پیدا می کنند، در نتیجه ملاک برای تفاوت درجه موجودات نوری است که هر یک دارد و این نور همان معرفت و آگاهی است(بلخاری قهی،1388،.(126
-3بررسی جایگاه سلسله مراتب معمار
در نظر انسان سنتی، کل جهان به هم پیوسته و منشعب از یک نیرو بوده است. در نظام فکری او اندیشهها نه در یک بعد که در همه ابعاد نمود مییافتند. بدین ترتیب تفکرات حاکم بر جامعه در هنر و معماری زمان، فرصت تجسم مییافت. در معماری سنتی ایران، بروز سلسله مراتب در معماری در حریم عرضی با هندسه خطوط مستقیم، منحنی و زاویهدار و با اشکال دوبعدی و احجام سهبعدی، و در سلسله طولی با فضاهای تهی بیشکل که در میان فضاهای هندسی شکل میگیرند و به خیال
فرصت فراشت و تعالی میدهند، رخ می دهد(خاتمی،1390،.(205
بدین ترتیب بروز اصل سلسله مراتب در معماری را میتوان در دو وجه شکلی: مرتبط با عناصر معماری و فضایی-مرتبط با فضای معماری مشاهده نمود.
-3-1 وجه شکلی اصل سلسله مراتب
در معماری ایران برای تبدیل یک فرم به فرمی دیگر، از نوعی سلسله مراتب بصری استفاده میگردد تا این تبدیل و تغییر را در دید مخاطب آسان گرداند. به عنوان مثال، در اتصال ستون به سقف به وسیله سرستون و یا تبدیل مربع پلان به فرم دایره
زیر گنبد، به جنبه تدریجی در تبدیل فرم توجه شده است. در بسیاری از بناها در ایران، مقرنس برای ایجاد سلسله مراتبی جهت
تسهیل بصری تبدیل سطوح عمودی دیوارها به سقف استفاده شده است.
-3-2 وجه فضایی اصل سلسله مراتب
تداوم فضایی را باید حامل معنایی دانست که به همراه برآوردن نیازهای عملکردی و فضایی، به توالی و تسلسل حالات و احساسات خواهد انجامید و مخاطب را از مکانی به مکان دیگر و از ادراکی به ادراک دیگر منتقل میکند. علاوه بر این، ایجاد
4
فضای انتقالی از جنبه روانشناختی حائز اهمیت است. سلسله مراتب به دو امر مهم پاسخگوست: یکی کسب تدریجی شایستگیها و بایستگیها و دیگر اینکه شرایط باید به گونهای باشد که انسان یکه نخورده و ضربه نامطلوب روانی و روحی بر
او وارد نشود(نقی زاده،1378،.(28
-4بررسی جایگاه سلسله مراتب درمعماری مکتب اصفهان
معماری دوره صفوی، پر از نوآوریهایی است که به فضای درون خود و فضای بیرون از خود معنویتی میدهند که از
حدود ادراک ظاهری فراتر میرود، تنها به احساس درون و باطن، یعنی احساسی به هم آمیخته از دریافت شیعی، فرهنگ عرفانی
و حکمت اشراقی ایرانی، به ادراک در میآید(خاتمی،1390،.(212 در مساجد مکتب اصفهان که تحت یک قدرت سیاسی واحد شکل گرفتند و دارای طرح از پیش تعیین شده بودند. لذا معماری مسجد، به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانیاش،
از روح و ماهیت تشیع سرشار است؛ به طوری که در هر دو بعد کالبدی(ایوان، حیاط مرکزی، حوض، ارتباطات فضایی و نحوه-
ی حرکت و...) وحسی ـ معنوی(نور، رنگ، تزیینات، رقوم مقدس و...) مساجد اثرگذار بوده است.
-5مقایسه ارتباطات فضایی دو مسجد شیعه و سنی در دوره صفوی:
معماری مسجد، به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانیاش، از روح و ماهیت تشیع سرشار است؛ به طوری که در هر دو بعد کالبدی وحسی معنوی مساجد اثرگذار بوده است، که در این مقاله، جهت محدود کردن پژوهش و گرفتن نتیجهای مطلوبتر، چگونگی ارتباطات فضایی و نحوهی حرکت در مساجد از بعد کالبدی بررسی میگردد. مساجد بررسی شده با توجه به دو موقعیت مختلف اقلیمی(سرد و گرم وخشک)، سازه ای، زمانی و مکانی در ایران انتخاب گشتهاند. ولی در این مقاله
مسجد انتخابی سنی در غرب کشور در مهاباد و مسجد شیعه در اصفهان، در دوره صفویه هستند و جهت بررسی دقیقتر و
مقایسه دو مسجد، ارتباطات فضایی این مساجد نیز بررسی گشته است. نحوه حرکت آدمی از لحظه ورود به مساجد شیعی، بیانگر جهان بینی خاص مذهب تشیع است و نشان دهندهی همبستگی روح معماران شیعی، با مبانی اعتقادی این مذهب است.
-5-1اساس امامت در ارتباطات فضایی مساجد شیعه و سنی:
امامت یکی از ارکان شیعیان اثنی عشری در بعد سیاسی مذهبی است. در نظر امامیه، امامت از اصول مذهب تشیع (مفید،1413 ق، ص (32 و برپایه نظریه اهل سنت از فروغ دین است(غزالی، 1393ق، ص.(236 مفهوم امامت از هنگامی که
آدمی به مسجد قدم میگذارد تا رسیدن به محل محراب و گنبدخانه، نمایان است(انصاری،1387،.(168 در مساجد برای رسیدن به محل اقامه نماز فرد باید یک سیرکولاسیون(پروسه حرکتی) را طی نماید که این مسیر در مساجد شیعه و سنی با
تفاوتها و شباهتهایی همراه هست که در ذیل به مقایسه مساجد امام اصفهان(شیعه) و جامع مهاباد(سنی) در دوره صفوی می-
پردازیم.
-5-1-1سلسله مراتب حرکتی در مساجد ورودی: در مساجد مسیر حرکتی شما ابتدا از ورودی شروع میشود که شامل:
5
-5-1-1-1جلوخان، -5-1-1-2فضای پیش طاق، -5-1-1-3درگاه، هشتی -5-1-1-4دالان یا راهرو میباشد.
ورودی در مساجد امام اصفهان(شیعه) و مسجد جامع مهاباد(سنی)
-5-1-1جلوخان: جلوی مسجد را میگویند.
تصویر1 از راست به چپ: جلوخان مسجد امام اصفهان، دعوت کنندگی، اصل امامت - جلوخان مسجد جامع مهاباد، اصل امامت مآخذ از راست به چپ: - http://negahrnrdia.ir - http://bargozideha.com - http://arianica.com گنجنامه، مساجد جامع
-5-1-2فضای پیش طاق: فضای ایوان مانند جلو آمده را در سردر مسجد میگویند.
مسجد جامع مهاباد فاقد فضای پیش طاق می باشد.
×تصویر:2 پیش طاق مسجد امام اصفهان، اصل امامت
× مآخذ از راست به چپ: http://bargozideha.com - http://abdollahabad.blogfa.com
-5-1-3درگاه: در کاملا باز را در خود جای میدهد.
تصویر 3 از راست به چپ: درگاه مسجد امام اصفهان، اصل امامت - درگاه مسجد جامع مهاباد، اصل امامت
6
مآخذ از راست به چپ: - http://negahrnrdia.ir - http://bargozideha.com - http://tebyan.net گنجنامه، مساجد جامع
-5-1-4هشتی: فضای تقسیم را گویند.
مسجد جامع مهاباد فاقد هشتی می باشد.
