بخشی از مقاله
چکیده
در تعریف و تبیین ماهیت عدالت می توان دو رویکرد را برگزید . رویکردی نظری که صرفا عدالت را در قاموس مفاهیم و مجردات عقلی مورد کنکاش و تعریف قرار می دهد و رویکردی ساختارگرایانه که عدالت را در متن عقلانیت و به ویژه تجربیات ملموس بشری مورد شرح و تحلیل و توجه قرار می دهد. از میان این دو رویکرد ، رویکرد دوم ضمن این که بهره مند از عقلانیت یا متکی بر توان نیرومند عقل در شرح و بسط و تحلیل مفاهیم است در عین حال مستند و متکای خود را توجه به تجربیات عینی قرار می دهد.این مقاله با رویکردی ساختارگرایانه و با توجه به نسبت معنایی و ساختاری فرهنگ و تمدن، مفهوم عدالت را در خطب ، حِکم و نامه های امیرالمومنین علی علیه السلام مورد شرح و بسط قرار می دهد. مرجع و منبعی که تجربه عینی و عملی دادپروری و دادگستری در جامعه انسانی را تجربه کرده است.
واژگان کلیدی: علی - ع - ، عدالت، تمدن، رویکرد ساختاری، نهج البلاغه
الف: عدالت از جمله بنیادی ترین و محوری ترین ایده ها و اندیشه بشری و به یک عبارت فصل مشترک تمامی اندیشه ورزیها، آرمانگراییها و تلاشهای انسان برای رسیدن به حیاتی عادلانه و سعادتمندانه است. تامل بر متن مکاتب آسمانی ونحله های بشری و نیز تعمق در ساختار نظری آنها نشان می دهد عدالت چه جایگاه بی بدیل و منحصر بفردی در این ملل - جمع ملت به معنای مذهب - و نحل - جمع نحله به معنای ایدئولوژیهای بشری - دارد. یکی دو مثال در همین بدو امر بسیار روشنگر است.
در یهود و کتاب مقدس یهودیان این معنا جایگاه ویژه و قابل تاملی دارد . در زبان عبری برای »عدالت« که در لغت به »دادگری و داد« معناشودمی کلمات صِدِق - عدل، داد - ، صِداقا - عدالت - و یا میشپاط - داوری عادلانه - به کار می رود. کلمه صدق 119 بار، صداقا 157 دفعه و کلمه میشپاط 424 بار در کتاب مقدس یهود ذکر شده اند که نشان دهنده ارزش این مفاهیم و تاکید بر پیروی و اجرای صحیح آنهاست.در اندیشه یهودیان عدالت، زمینه ها و ابعاد مختلف و بسیار گسترده ای را در بر می گیرد که براساس جنبه های مختلف بیان شده در کتب مقدس یهود می توان آن را حداقل در پنج بخش کلی زیر دسته بندی نمود.
عدالت الهی : »پروردگار، کارش بی عیب و کامل است زیرا که تمام راه و روش هایش از روی داوری و انصاف است، قادر امین، بدون بی عدالتی و ظلم، او عادل و درستکار است.« - سفر تثنیه فصل 32 آیه - 4
عدالت اجتماعی : »درخواست حضرت سلیمان - ع - از خداوند: - خدایا - به بنده ات دل فهیم عطا فرما تا قومت را عادلانه داوری نمایم. بین خوب و بد را تمیز دهم ... - «پادشاهان جلد اول فصل 3 آیه - 9
عدالت قضایی : »در تمام قلمروهایت ....، داوران و مأموران اجرائی برای خودت تعیین کن تا قوم را عادلانه، داوری کنند. داوری را منحرف مساز و طرفداری منما و رشوه نگیر.« - سفر تثنیه فصل 16 آیات - 18-19
عدالت فردی یا عدالت در اخلاق : »عدالت کامل را پیروی نما تا زنده بمانی. - «سفر تثنیه فصل 16 آیه - 20
عدالت نهایی : »این گونه با لطف و یاری خداوند در زمان حکومت آن حضرت عدل و انصاف بر همه جاری گشته و صلح و آرامش بر همه جا حکمفرما خواهد بود. دورانی که درآن امکان و شرایط اجرای هر چه بهتر وکامل تر شریعت الهی فراهم می گردد و جهان از دانش و نعمات خداوند لبریز خواهند شد.« - یشعیا نبی فصل 11 آیات 1 - 2-5در مسیحیت نیز عدالت گوهری است .در انجیل متی چنین می خوانیم که حضرت عیسی علیه السلام فرمود: »وای بر شما ای ملایان و فریسیان ریاکار شما از نعنا و شوید و زیره ده یک می دهید اما مهمترین احکام شریعت را که عدالت و رحمت و صداقت است نادیده گرفته اید... ای راهنمایان کور که پشه را صافی می کنید و شتر را می بلعید - .«انجیل متی باب - 23
و یا باز در همان انجیل در مذمت فریسیان : »آنها قانون را تدریس میکنند ولیکن مهمترین قسمتهای آن را انجام نمیدهند - عدالت، محبت و ایمان به خدا. آنها به جزئیات قانون مانند ادویه آن اهمیت میدهند ولیکن گوشت اصلی آن را بی اهمیت میشمارند - همان آیات - 24-23در قرآن کریم که کتاب مُنزل بر خاتم الانبیاء است عدالت چنان نقش محوری و بنیادینی دارد که در اصول مذهب فرقه ناجیه اسلامی در کنار توحید، نبوت ، معاد و امامت به عنوان یکی از اصول بنیادین دین معرفی می گردد. مفهومی که در آیات زیر به صراحت و کمال مورد تاکید است:
لْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومأَنْزَلْنَاالﱠاسُالْحَدِیدَبِالْقِسْطِفِیهِوَبَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ اللﱠهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُبِإِنﱠبِالْغَیْاللﱠهَ قَوِیﱞ عَزِیزٌ -به راستی ]ما[ پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسی در نهان او و پیامبرانش را یاری می کند آری خدانیرومند شکست ناپذیر است - حدید - 25ﱠهِ شُهَدَاءیَ بِالْقِسْطِ وَلَا یَجْرِمَنﱠکُمْ شَنَآنُاتَعْدِلُواقَوْمٍ اعْدِلُواعَلَیأَلﱠهُوَ أَقْرَبُ لِلتﱠقْوَی هَ إِنﱠ اللﱠهَوَاتﱠقُواخَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ-ای کسانی که ایمان آورده اید برای خدا به داد برخیزید ]و[ به عدالت شهادت دهید و البته نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است و ازخدا پروا دارید که خدا به آنچه انجام می دهید آگاه است - مائده - 8
ا تَتﱠبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزوَأُمِرْتلَاللﱠهُ ملِأَعْدِلَنْکِتَابٍبَیْنَکُمُ اللﱠهُ رَبﱡنَا ُمْجﱠهَلَنَابَیْنأَعْمَالُنَاوَبَیْنَکُموَلَکُمْاللﱠهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ-بنابراین به دعوت پرداز و همان گونه که ماموری ایستادگی کن و هوسهای آنان را پیروی مکن و بگو به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مامور شدم که میان شما عدالت کنم خدا پروردگار ما و پروردگار شماست اعمال ما از آن ما و اعمال شما ازآن شماست میان ما و شما خصومتی نیست خدا میان ما را جمع می کند و فرجام به سوی اوست - شوری - 15أَنکَمْ تتُمْؤَدﱡوابَیْنَالْأَمَانَاتِالنﱠاسِأَنْإِلَیتَحْکُمُواأَهْلِهَا بِالْعوَإِذَدْلِا إِنﱠ اللﱠهَ نِعِمﱠا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنﱠ اللﱠهَ کَانَ سَمِیعًا بَصِیرًا-خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها رد کنید و چون میان مردم داوری می کنید به عدالت داوری کنید در حقیقت نیکو چیزی است که خدا شما را به آن پند می دهد خدا شنوای بیناست58 - نساء -
