بخشی از مقاله
چکیده
این طرح به منظور جمع آوري و شناسایی گونههاي وحشی جنس زعفران در ایران و بررسی تنوع ژنتیکی در رابطه با پراکنش جغرافیایی و شناخت و بهرهبرداري از پتانسیلهاي ژنتیکی آنها و جلوگیري از فرسایش و نابودي گونههاي وحشی اجرا گردیده است. گونه زراعی زعفران - Crocus sativus - از زمانهاي بسیار قدیم در استان خصوصاً در همدان کشت آن انجام میشده و هنوز هم بصورت پراکنده وجود دارد. زعفران جزو گرانترین محصولهاي جهان میباشد. نمونه هاي ژنتیکی جمع آوري شده با مراجعتهاي لازم به عرصه هاي طبیعی در طی اجراي طرح انجام گرفته است.در نهایت دو گونه زعفران وحشی که گونه Crocus haussknechtii از شهرستانهاي نهاوند، اسدآباد، تویسرکان، کبود راهنگ، همدان، رزن و ملایرجمع آوريشده است و گونه Crocus almehensis فقط در یک نطقه از شهرستان همدان یافت شد.
کلمات کلیدي: زعفران، تنوع زنتیکی، گونههاي وحشی، تنوع زیستی
مقدمه
گیاه زعفران در انگلیسی به Saffron خوانده میشود و از خانواده معروف Iridaceae - زنبقیان - واز جنس Crocus میباشد.این گروه شامل 80 گونه است 1 - ، 4، 6 و . - 11 زعفرانهاي وحشی از نواحی مدیترانه تا جنوب غربی آسیا رشد میکنند و آنها را میتوان بعنوان گیاهان زراعی و باغی، داروئی و صنعتی وخانگی استفاده نمود 3 - ، 4 و - 9 گیاهانی هستند دائمی و علفی وزمینی و کوتاه به ارتفاع 30-40 سانتی متر و معمولا در اوایل پاییز ، بهارو یا زمستان گل میدهند و داراي ساقه زیر زمینی مدور و سخت و گوشتدار و تو پر بوده که پوسته قهوهاي آنرا احاطه میکند - بنه یا کرم - پوشش گل شامل سه گلبرگ و سه کاسبرگ و برگها باریک، بلند و ناودانی است از نظر تعداد کروموزوم نیز طیف وسیعی دارند ، کمترین تعداد کروموزوم 2n=6 مربوط به گونه C. arperanus میباشد. جنس زعفران در مجموع به سه دسته بهاره، پاییزه و زمستان گلده تقسیم میشوند - - 3 از میان گونههاي بهاره میتوان به C. aureus و C. vernus و زمستان گلده میتوان به C.sieberi و C.hyemalis و پاییزه گلده میتوان به C. speciosus و C. sativus اشاره کرد.
تعدادي از گونههاي زعفران از طریق بذر و تعدادي هم بصورت رویشی تکثیر مییابند. گونه زراعی زعفران - C. sativus - از گونه C. Cartwrightianus بوجود آمده است و مجموع کروموزوم هاي آن 2n=24 می باشد . - 4-3 - زعفران زراعی تریپلوئید بوده و عقیم میباشد و گامتهایی که تولید می کند از نظر ژنتیکی نامتعادل بوده و لذا عدم باروري زعفران در عدمباروري گامتهاي آن میباشد بنابراین گیاه قادر به تکثیر زایشی نبوده و به صورت رویشی تکثیر میگردد. کشت این گیاه به1500 تا 2500 سال قبل از میلاد برمیگردد و ایرانیان از دیر باز تولید کننده این گیاه گرانبها بودهاند. این گیاه داراي خواص دارویی از جمله بهبود سلامت تنفسی، تقویت سیستم گوارشی، رفع درد، بهبود عادات خواب، کاهش خونریزي، تقویتسلامت قلب، افزایش گردش خون، پیشگیري از دیابت، استحکام استخوانها، و بهبود عملکرد ایمنی بدن میباشد. کلالهزعفران سه ترکیب شیمیایی مهم دارد که رنگ زرد بخاطر کروسین، مزه تلخ بخاطر ماده پیکروکروسین و مزه تند بعلت وجودماده سافرانال میباشد 1 - ، 2 ، 9 و . - 10
روش تحقیق
شناسایی و جمع آوري گونههاي مختلف زعفران در استان با استفاده از نقشه هاي پراکنش گونهها و اطلاعات مربوط به مناطق پراکنش بر اساس منابع فلورها و نمونه هاي هرباریومی موسسات تحقیقاتی و دانشگاهها و بر طبق دستورالعمل IPGRIانجام گرفت. شناسایی و جمعآوري گونه هاي مختلف بر اساس تیپ زمان گلدهی در زمان لازم در مکان یابی ها پس از برداشت نمونه هاي هرباریومی و جمع آوري بذر یا کرم آن در زمان مناسب مراجعه شد. ارزیابی هاي مقدماتی جهت جمع آوري - شامل: زمان گلدهی، شیب زمین، تاریخ جمعآوري ها، طول و عرض جغرافیایی، محل برداشت نمونه و نمونه خاك،رنگ خاك و عوامل فرسایش ژنتیکی و ... - در زمان جمع آوري نمونههاي هرباریومی انجام پذیرفته است. هم چنین تجزیه کلاله ها و بررسیهاي کیفی و ژنتیکی و قرابت گونه ها پس از انجام این طرح براي جنس زعفران جمع آوري شده با استفادهاز امکانات موسسه تحقیقات بیوتکنولوژي انجام خواهد شد. روش IPGRI براي جمع آوري گیاهان زراعی و خویشاوندان
وحشی آنها بطور خلاصه بشرح زیر میباشد:
-تصمیم گیري در مورد سایت هاي مورد جمع آوري بستگی به آب و هوا و تغییرات ژنتیکی دارد - معمولا هر 20-50 کیلومتر - و در هر منطقه تغییرات آب و هوایی احساس شود جمع آوري انجام میگیرد. نمونه هاي وحشی از هر10 تا 15 بوته فقط یک قطعه - پیاز- ریزوم و یا کروم - جمع آوري میشود.
- اساس انتخاب محل جمع آوري اختلاف ارتفاع وضعیت توپوگرافی و عرض جغرافیایی که در نهایت تغییرات آب و هوایی
را باعث میشود میباشد.
- نمونهگیري بصورت تصادفی و واحد جمع آوري توده خواهد بود که براي اطمینان از تصادفی بودن اخذ نمونه به فواصل ثابت از یکدیگر در مسیر قدم زدن انجام میشود.سعی میشود از 50 تا 100 بوته در هرنقطه نمونه گیري - Site - بذر جمع آوري میشود.
- مسیر جمع آوري با استفاده از نقشه هاي پراکنش داراي خطوط تراز به مقیاس 1: 500000 و نقشه جاده تعیین میشود. اگر
براي ورود به یک منطقه اجازه رسمی لازم است باید قبلا این مجوز گرفته شود. زمان جمع آوري باید موقعی باشد که
محصول حداکثر گلدهی را داشته باشد و در نقطه مشترك زمان از نظر کامل شدن بنه محصولات سفرانجام شود. نتایج حاصل از جمع آوريها براي انجام بررسیهاي بیشتر و استفاده اصلاح کنندگان این محصول در قالب گزارش نهایی در اختیارمراکز تحقیقاتی و پژوهشی قرار میگیرد.
شناسایی گونهها
کلیه نمونه هاي جمع آوري شده بر اساس کلیدهاي شناسایی موجود در فلور ایرانیکا - - Rechinger,1974، فلور ترکیه و عراق، فلور رنگی دکتر قهرمان شناسایی و نامگذاري شده اند.
نتایج و بحث
چنانچه ذکر گردید با سعی و کوشش فراوان دقت شده است که تاریخهاي جمع آوري و علامت گذاري مناطق مختلف وجود گونههاي این جنس زمانی صورت گیرد که گیاه در بهترین حالت براي جمع آوري و ارسال آن براي بررسی هاي لازمه راداشته باشد به همین دلیل از هشت شهرستان که احتمال وجود زعفران وحشی گزارش و بررسی شده بود مورد بازدیدمنطقهاي قرار گرفت و نمونه هاي هرباریومی و برداشت پیاز - کرم - صورت گرفت بیست و سه نمونه هرباریومی جمع آوري شد که به همان تعداد نیز بنه زعفران وحشی چمع آوري شد. از23 نمونه 22 نمونه از گونه - Crocus pallasii subsp haussknechtii این گونه در اواخر مهر پس از اولین بارندگی گل هایش ظاهر میشود - و یک گونه - Crocus almehensis معمولا پس از ذوب شدن برف ظاهر و در اواخر اسفند ماه گل دهی میکند - بوده است این نمونه ها جهت شناسایی و برررسیهاي بیشتر به موسسه کرج بخش ژنتیک و ذخائر توارثی ارسال ونمونههاي نمونه پیاز - کرم - جمع آوري شده پس از الصاق فرم اطلاعاتی با نک ژن - به مرکز تحقیقات کشاورزي و منابع طبیعی استان خراسان رضوي جهت بررسی نهایی و حفاظت و نگهداري بر اساس دستور العمل بین المللی فرستاده شده اند.
