بخشی از مقاله
چکیده
براساس فقه اسلامی انجام عمل حج برای یک باردرعمر ، برای هرمسلمانی که توان مالی وجسمی کافی داشته باشد،امری واجب شمرده می شود. ایرانیان نیز ازهمان ابتدای قرون نخستین هجری انجام این فریضه رادراولویت اعمال خودقرارداده اندوبرای ادای آن راه طولانی سفررابرخودتحمیل می کرده اند.می توان گفت راه های متعددی جهت رفتن به این سفرپیش روی حجاج ایرانی قراردداشت. ازجمله این مسیرها،راه "جبل "یا"نجد"بودکه ازطریق عراق به سوی شبه جزیره عربستان کشیده می شد. این راه بسیار قدیمی که ازپیش ازاسلام نیز مورد استفاده قرارمی گرفت درطول قرن ها،تنهاراه مردم عراق وایرانی هایی بودکه عازم حج می شدند.برطبق شواهدواسنادموجود،استفاده ازاین مسیر دردوره قاجار نسبت به دوران صفویه افزایش چشم گیری داشته به نحوی که ایرانی هاآن رابرهرجاده دیگری ترجیح می دادند.
وظیفه حراست وبرقراری امنیت دراین مسیر،برعهده دولت آل رشیدبودکه به صورت موروثی براین راه فرمانروایی می کردند. بااین حال اعراب بدوی آن نواحی وگاهی خودنیروهای دولتی آل رشید،به کاروان حجاج حمله کرده وبه قتل وغارت آن هامی پرداختند. ازاین رودربرخی ازسال ها،باتوجه به افزایش خطردراین جاده ، فتواهای زیادی ازسوی علمامبنی برحرام بودن استفاده ازاین راه برای رفتن به حج صادرمی گشت.این مقاله برآن است تاباشیوه توصیفی وتحلیلی به بررسی وبرشمردن تهدیدهاودشواری های موجوددرترددازمسیر جبل به حجازدردوره قاجار بپردازد.درادامه ضمن تلاش برای یافتن علت این موضوع،به این سؤال پاسخ خواهددادکه چگونه تهدیدهای موجوددراین مسیر می توانست به صدور فتوای حرام بودن این سفر ازسوی علمامنجر گردد؟
کلیدواژگان :حج،حجاج ایرانی،دولت قاجار ،جبل،آل رشید،علما
مقدمه
بعدازوروداسلام به ایران ورواج مناسک حج دراین سرزمین ،ایرانیان همواره برای ادای این فریضه تلاش کرده وازراه های دورونزدیک ،به حج مشرف می شده اند. راه های زیادی برای رفتن به حج وجودداشت ازجمله : -1 راه شام -2 راه اسلامبول-3 راه دریایی -4 راه جبل . امادرطول تاریخ راه عراق - حجازازاهمیت فوق العاده ای برخورداربوده واکثر سفرهای زیارتی ، وتجارتی ازاین طریق انجام می گرفته است. این راه که باعنوان های راه "درب زبیده"وبعدها"راه جبل" معروف گشته است، بیشترین مصرف رابرای ایرانیان ،به جهت مشرف شدن به حج ایفامی کرد. این راه ازطریق عراق به سوی جزیره العرب منتهی می شدواین مسیر به مکه ادامه می یافت.
بسیاری ازمسافران ایرانی که سفرنامه نیز نوشته اند،اکثراازاین راه رفته وتقریباغالب آن هاناراضی بودند. علت استقبال بیشتر ایرانیان ، ازاین مسیر بیابانی وپرخطر ، که همیشه هم توسط حمله اعراب بدوی موردتهدیدقرارمی گرفت ، رسیدن این راه قبل ازحجاز به عتبات عالیات است. دلیل دیگری که ایرانیان اکثرااین راه راانتخاب می کردند،کوتاهتر بودن وکم هزینه بودن این مسیر نسبت به راه های شام واسلامبول بوده است.دردوره قاجار بااین که افرادزیادی ازاین راه شکایت های فراوانی داشتند،امانه ازسوی دست اندرکاران حج درایران ونه درعثمانی هیچ کس به این اوضاع رسیدگی لازم رامبذول نمی داشت. وظیفه حراست وبرقراری امنیت دراین مسیر،برعهده دولت آل رشیدبودکه به صورت موروثی براین راه حکومت می کردند.
بااین حال اعراب بدوی آن نواحی وگاهی خودنیروهای دولتی آل رشید،به کاروان حجاج حمله کرده وبه قتل وغارت آن هامی پرداختند.تااین که درسال 1319 شمسی پس ازسفری که شیخ فضل االله نوری به خانه خداانجام داده واز راه جبل بازگشت ،بعداز مشاهده خطرهای جانی ومالی وبدتر ازآن حیثیتی که این سفر داشت ،فتوایی مبنی برحرام بودن سفر ازاین راه راصادرکرد . وبعدازآن البته تلاش هایی برای بازشدن این راه انجام گرفت که می توان گفت بی نتیجه بود.ازآغاز ورود اسلام به ایران ورواج سفر حج دربین ایرانیان مسلمان ، آنان ومسلمانانی که درشرق سرزمین های اسلامی سکونت داشتند.درعراق اجتماع کرده وازآن راه به سمت حجاز می رفتند. این همان مسیری است که امام حسین - ع - ازطریق آن به کربلارفته اند.
پس ازتاسیس بغداد توسط خلفای عباسی، ازاهمیت کوفه کاسته شد واین شهر به عنوان مرکز خلافت ،محل اجتماع حجاج وکاروان هاقرارگرفت. که باحمایت دولت عباسی وامیر الحاجی که ازطرف این دولت منصوب می شد، به حج می رفتند . بعدهاباگذرزمان بغدادنیز ازرونق افتادونجف ازقرن دهم تاچهاردهم هجری به عنوان مرکز اجتماع زائران خانه خدابود. این راه که با عنوان راه "عراق -حجاز" مورداستفاده قرارمی گرفت،ازقرن سوم هجری به راه "درب زبیده"4 شناخته شد.5راه عراق به سمت حجاز درسمت عراق هم دوبخش بود. بخشی به سمت بصره وبخشی به سمت کوفه می رفت. راه درب زبیده تاسه چهار قرن اخیر به عنوان راه جبل شناخته می شد. این راه درطول قرن هاراه منحصربه فردعراقی هاوایرانی هایی بودکه ازمرکز ایران عازم حج بودند. دردوره صفوی ازاین راه کمتر استفاده می شد امادردوره قاجار دوباره باب شد وبخش عمده ای اززائران از آن راه به حج مشرف می شدند.
امنیت راه جبل دردوره های مختلف ازآغاز تا قبل از قاجار
بایدگفت راه عراق به حجازکه بی گمان ازپیش ازاسلام هم مورداستفاده بوده است، این بارجدی تروبیشتر مورداستفاده قرارگرفت. ودورازذهن نیست که ازهمان زمان، حاکمان نیز به این امرتوجه خاصی داشتند. باید بدانیم که درآن روزگار هنوز بحث حمله به کاروان های حج وجودنداشت وحال وروز مسافران راه ماننددوره های بعدی چندان خراب نبود. می توان گفت حمله به کاروان ها بیشتر ازقرن سوم هجری به این سوی ، مورد توجه اعراب بدوی قرارگرفت . همان کسانی که ازنعمت غنایم شهرها بی بهره بودند ودرنتیجه بی توجهی حکومتها ، به کاروان های حج حمله می کردند.6 دردوره امویان وعباسیان نیز توجه به این راه ادامه داشت ، که دردوره عباسیان به علت انتقال مرکز خلافت ، ازشام به عراق - بغداد - این روندبه وجودآمد.
آنچه دردوره امویان ازآن به توجه به راه هایادمی شود، تنها شامل اصلاح راه هاوچاه های آب مسیر "شام -مدینه" است. امادردوره عباسیان ازهمان روزهای نخستین ، اقداماتی درجهت بهبود وضعیت راه کوفه به مکه آغاز شد. وابولعباس سفاح دستور داداین راه رانشانه گذاری کنند..7 عباسیان تازمانی که حکومت رادردست داشتند حاکمان مکه راازبین افرادی ازخاندان خودانتخاب می کردند. واین چیزی جزتوجه واهمیت این مکان وبالتبع راه های متنهی به آن نیست. پس ازاین زمان است که حملات وهجمات قبایل بدوی به این راه آغاز می شود. شاید یکی ازدلایل آن این است که راه آباد شده بود وافرادی که به حج می آمدند افرادثروتمندی بودند. ودرمقابل، قبایل بدوی، زندگی فلاکت باری رابردوش می کشیدند . ازاین پس
