بخشی از مقاله
خلاصه
کتابخانههای دیجیتال دانشگاه پیام نور در راستای پشتیبانی از نظام آموزش از راه دور، ضعف بسیار مفرطی دارند. این کتابخانهها نتوانسته اند زیرساختهای مورد نیاز برای پشتیبانی از آموزش از راه دور را فراهم آورند. از سویی قیودی که در سند چشم انداز 1404 آمده بیانگر جایگاه ایران در سطح بین الملل است و تحقق اهداف در ابعاد علمی، پژوهشی و فناوری مستلزم سیاستگذاری صحیح، برنامهریزی و جهاد علمی است. سرمایهگذاری در راستای توانمندسازی این کتابخانه ها می تواند در تقویت زیرساختهای هفتگانه این دانشگاهها بسیار مؤثر باشد. لذا هدف این مقاله کتابخانههای دیجیتالی در دانشگاه پیام نور بوده در جمع آوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای و اینترنتی استفاده گردیده است.
کلمات کلیدی: کتابخانههای دیجیتالی، دانشگاه پیام نور، تقویت زیر ساختها، سند چشم انداز 1404
1.مقدمه
یکی از دلایلی که می تواند در زمینه تقویت و توانمند سازی کتابخانههای دیجیتالی در دانشگاه پیام نور بنیانی تلقی شود، گرایش هر سه گروه - اعضای هیأت علمی، دانشجویان و کتابداران - به بهرهگیری از منابع دیجیتالی است. هر سه گروه به ضرورت استفاده از منابع دیجیتالی بیشتر از منابع چاپی، تمایل دارند. گر چه با توجه به ظرفیتهای بالای منابع دیجیتالی در افزایش ارائه خدمات به کاربران، این تمایل باید به فال نیک گرفته شود، ولی کتابخانهها در زمینه دستیابی به منابع دیجیتالی بیشتر از دسترسی به منابع چاپی با مشکل و نارسایی روبرو هستند.
در کنار هم قرار دادن تمایل کاربران و مخاطبان دانشگاه پیام نور به منابع دیجیتالی به عنوان یاری رسانان به بهبود آموزش از سویی و ضعف عمده کتابخانهها در فراهم آوری و ارائه این گونه منابع از سوی دیگر، »فاصله« بسیار عمیقی را نشان میدهد که آشکارترین پیام آن زیر سؤال بردن فلسفه وجودی دانشگاهی است که »آموزش برای همه، درهر مکان و هر زمان« را شعار و سرلوحه کار خود قرار داده است. به نظر می رسد کتابخانههای دانشگاه پیام نور علاوه بر اینکه باید نقایص موجود در زیرساختهای خود را برطرف سازند، باید در راستای ایجاد و توسعه یک کتابخانه مرکزی دیجیتال با امکانات و قابلیتهای مناسب نیز حرکت کنند.
ایجاد چنین کتابخانهای می تواند نقطه عطفی در ایجاد همگرایی بین رشد ساختارهای آموزشی و زیرساختهای کتابخانهای تلقی شود. این امکان وجود دارد که از طریق سایت این کتابخانه، دسترسی همه دانشجویان و اعضای هیئت علمی به پایگاههای متنوع اطلاعاتی تمام متن فارسی و غیر فارسی فراهم شود. استفاده از همه ظرفیتهای نرمافزاری و سختافزاری، نیروهای رایانه ورز کتابدار و اطلاعرسان برای ایجاد، راه اندازی و نگهداری خدمات این منبع پر مخاطب، به مدیریتی نیاز دارد که کشور فاقد آن نیست.
استقرار نظام آموزشی مجازی مستلزم آمادگی و تهیه منابع دیجیتالی و کافی در زمینههای مختلف است و باید عوامل گوناگونی را در ارتباط باهم در نظر داشت. از طرفی توجه به سند چشم انداز 20 ساله از منظر علمی بیانگر آن است که جمهوری اسلامی ایران در افق آرمانی و چشم انداز بیست ساله خود، برخورداری از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری و احراز جایگاه نخست اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه را هدف گذاری نموده است.
تحقق اهداف چشم انداز در ابعاد علمی، پژوهشی و فناوری مستلزم سیاستگذاری صحیح، برنامهریزی و عزم و جهاد علمی است. - 12 - در تبیین چشمانداز، پیچیدگی و دشواری درک و کاربرداین فناوری و همچنین دشواری توجیه هزینههای کاربرد آن ، از موانع اصلی به شمار میروند. وجود تمایل به ثبات در سازمان و قوانین و مقررات نامناسب از جمله عواملی هستند که بر توانمند ساختن افراد برای تحقق چشمانداز تأثیر دارند. احساس به خطر افتادن امنیت شغلی در کاربران و ناآشنایی آنان با زبان انگلیسی نیز امکان تحقق چشمانداز کاربرد فناوری اطلاعات را کاهش میدهد.
در برنامهریزی و خلق موفقیتهای کوتاهبرد، علاوه بر برنامهریزی ضعیف، محدودیتهای مالی و هزینه بالای کاربرد این فناوری از موانع درونسازمانی، و کمبود عرضهکنندگان واجد شرایط از موانع برونسازمانی به شمار میروند. نبود زیرساختهای مناسب و نیروی انسانی واجد شرایط در کنار احساس منفی نسبت به این فناوری و احساس عجز و ناکامی در کاربرد آن، به عنوان موانع تثبیت بهبودها و انجام تغییرات بیشتر مطرح شدهاند. کاربردهای نابهجای فناوری اطلاعات در سازمان و نادیده گرفتن هدفهای آن در کاربرد این فناوری، از جمله موانعی هستند که نهادسازی رویکردهای جدید در زمینه این فناوری را با دشواری مواجه میسازند.
.2 علل گرایش به کتابخانههای دیجیتالی در دانشگاه پیام نور:
کتابخانههای دانشگاه پیامنور نیز مانند سایر کتابخانههای دانشگاهی کشورمان، مسیر پیشرفت خود را به سوی کتابخانههای دیجیتال سوق داده اند. این تغییر جهت از عوامل زیر ناشی می شود:
·فناوری اطلاعات :
فناوری اطلاعات یا IT به فناوریهایی اطلاق میشود که امکانات لازم برای جمع آوری ، انباشت پردازش و توزیع اطلاعات فراهم میکند. محور این فن آوری، رایانه و ارتباطات راه دور است رایانهها اساسا کارپردازش و انباشت اطلاعات را انجام میدهند و ارتباطات راه دور، امکان پخش و توزیع این اطلاعات را در سطحی بسیار وسیع فراهم میسازد. فناوری یکی از دستاوردهای آدمی است که در ایجاد فرهنگ و تمدن بشری نقش مهمی داشتهاست. هیچ جنبهای از زندگی انسانها را نمیبینیم که از فناوری تاثیر نپذیرفته باشد. کتابخانهها ازجمله کتابخانههای تخصصی از این قاعده کلی مستثنی نیستند. خود فناوری ساخت کاغذ و چاپ متحرک ، مجموعه کتابخانهها را به سرعت بی سابقهای افزایش داد، این افزایش بر همه جنبههای کتابداری تاثیر نهاد و عامل مهمی در بوجود آمدن کتابداری حرفهای بود. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش تواناییهای انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات میباشد.
·فراهم آوری مواد اطلاعاتی در کتابخانهها و مراکز اطلاع رسانی تخصصی آینده:
کارکردهای جدیدگزینش و فراهم آوری منابع جدید گزینش و فراهم کردن منابع دانش بشری از نخستین کارکردهای حرفهای کتابداری تلقی میشود و کتابداران برای انجام آن اصولی را تدوین کردهاند که مبتنی برچند قرن تجربه و دانش است. بدون تردید، این وظیفه در حیطه مستقیم کارکردهای کتابداران متخصص بوده و متولی دیگری ندارد. اکنون که در عصر اینترنت حجم منابع اطلاعاتی و تنوع در اشکال فیزیکی آنها نیز بطور قابل ملاحظهای افزایش یافتهاست، حرفه کتابداری میتواند با تکیه بر اصول مترقی گزینش و مجموعه سازی، همچنان خدمات سودمند خود را به جامعه در دسترسی به مجموعههای کیفی تداوم بخشد که این امر با توجه به شرایط کنونی و با توجه به آشفتگی محیط اطلاعاتی و عدم آشنایی جامعه نسبت به چگونگی شناسایی منابع مناسب بسیار ارزشمند است.
استفاده از فناوریهای جدید بویژه پست الکترونیکی و وب سایت برای برقراری تعامل با کاربران و شناسایی نیازهای آنان الزامی است. مجموعه مواد اطلاعاتی کتابخانههای تخصصی امروزی حتی با کتابخانههای تخصصی دهه گذشته بسیار تفاوت کردهاست. جلوههای گوناگون این تفاوت را میتوان در فراهم آوری انواع مواد جدید مشاهده کرد. اکنون بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند دایره المعارفها، انواع واژه نامهها، اطلسهای جغرافیایی و جز آن و پایگاهها اطلاعاتی مانند چکیده نامه کتابداری و اطلاع رسانی LISA به شکل الکترونیکی منتشر میشوند.
وجود مجلههای الکترونیکی و پایگاههایی که متن کامل مقالهها را به صورت الکترونیکی در بردارند و همچنین وجود شبکههای اطلاعرسانی پیوسته تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شدهاست. کتابخانهها و مراکز اطلاع رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکههای محلی، ملی و جهانی قادرند اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی نیاز گردند، امری که تا چند سال پیش میسرنبود.کتابدارانی که وظیفه مجموعه سازی و فراهم آوری در کتابخانههای تخصصی آینده را بر عهده خواهند داشت، باید بتوانند از امکانات پست الکترونیکی ارتباط خودرا با کسانی برقرار کنند که در کار انتخاب مواد با کتابخانه همکاری میکنند. باید امکان دسترسی پیوسته و همیشگی انتخاب کنندگان را با فهرستهای ناشران و منابع کتابشناختی تجاری مانند BIP ، فراهم کرد.
.3 محتوای کتابخانههای دیجیتالی
بخش مهمی از مجموعه کتابخانههای دیجیتالی، نمونههای الکترونیکی منابع چاپی یا غیرچاپی موجود در کتابخانهها هستند که میتوانند کتابها، مجلات، و منابع دیداری و شنیداری، نسخ خطی، نقشهها، و جز آن را شامل شوند. در واقع، کتابخانهها خودشان به تولید محتوا و دیجیتالی کردن منابع اطلاعاتی اقدام میکنند. البته، هنگامی که کتابخانهها خود قصد دارند مجموعهای از منابع اطلاعاتی چاپی نظیر کتاب، نقشه، نشریات، نسخ خطی؛ یا غیرچاپی نظیر فیلم، موسیقی، عکس، و جز آن را به قالب دیجیتالی تبدیل کنند، باید در هنگام انجام چنین فرایندهایی ارزشهای افزوده نشر الکترونیکی را مدنظر قرار دهند.
برای مثال، دیجیتالی کردن پایاننامههای دانشگاهی یا گزارشهای تحقیقاتی مؤسسات و سازمانها و ارائه آن در فرمت PDF نمیتواند هدف نهایی یک کتابخانه دیجیتالی بهشمار آید. بهتعبیر دیگر، در چنین فرایندی ارزشهای افزوده دیگری نیز نظیر امکانات جستوجوی ساده و پیشرفته، نمایهسازی موضوعی اسناد و مدارک، امکان جستوجوی تمام متن - البته در اسناد و مدارکی که این شیوه در بازیابی اطلاعات مرتبط کاربرد دارد - ، افزودن پیوندهای فرامتنی به رکوردهای اطلاعاتی برای ایجاد شبکه مفهومی در یک پایگاه و موارد دیگری که به استفادهکنندگان امکان دسترسی آسان و سریع به اطلاعات مرتبط را میدهند، باید مورد توجه قرار گیرند.
بخش دیگری از محتوای کتابخانههای دیجیتالی را منابع اطلاعاتی در محیط اینترنت تأمین میکنند. به این ترتیب، کتابخانهها میتوانند به شناسایی، ارزیابی کیفی، سازماندهی، و فهرستنویسی منابع اطلاعاتی در اینترنت بپردازند. گردآوری این گونه منابع اطلاعاتی در اینترنت از این لحاظ اهمیت دارد که برخی از منابع اطلاعاتی در محیط اینترنت منحصربهفرد بوده و دارای نمونه چاپی نیستند و یا دارای ارزشهای افزودهای هستند که نمونههای چاپی آنها این ویژگی را ندارند. برای مثال، هم اینک پایگاه اطلاعات کتابشناختی و مجلات الکترونیکی علمی بسیاری وجود دارند که میتوانند بخش مهمی از محتوای یک کتابخانه دیجیتالی را فراهم کنند.
بهطور مثال، از طریق سایت راهنمای مجلات الکترونیکی علمیرایگان - دی.اُ.اِی.جِی - 1 میتوان به بیش از 325 مجله علمی داوری شده در حوزههای مختلف دسترسی پیدا کرد. این نکته روشن است که مجلات الکترونیکی نمایه شده در این راهنما از طریق کتابخانههای سنتی - بهصورت چاپی - قابل دسترسی نیستند و استفادهکنندگان باید از طریق اینترنت آنها را مورد مطالعه قرار دهند. این نوع منابع اطلاعاتی میتوانند بخش مهمی از یک کتابخانه دیجیتالی را تأمین کنند که در حقیقت در دنیای چاپی وجود ندارند.
از اینرو، کتابداران برای اداره محتوای کتابخانههای دیجیتالی باید علاوه بر دانش سنتی علم کتابداری و اطلاعرسانی، مهارتهای نوینی را فرا گیرند. برخی از مهمترین مهارتهای اداره کتابخانههای دیجیتالی عبارتند از: مهارت جستوجوی کارآمد در اینترنت و استفاده از انواع ابزارهای کاوش عمومی و تخصصی، ارزیابی کیفی منابع اطلاعاتی در اینترنت، سازماندهی و فهرستنویسی منابع اینترنتی، و طراحی راهنماهای موضوعی سایتهای اینترنتی و وبشناسیها برای سهولت دستیابی استفادهکنندگان کتابخانه دیجیتالی به منابع اطلاعاتی موردنیاز در اینترنت.
یکی دیگر از مجموعههای مهم کتابخانههای دیجیتالی، پایگاههای اطلاعاتی و مجموعه متن کامل مجلات علمی و تخصصی هستند که هم اینک بخش عمدهای از آنها بهصورت تجاری توسط ناشران و عرضهکنندگان اینگونه خدمات و محصولات قابل دسترسی هستند. بهطور مثال، پایگاههای اطلاعاتی مجلات علمی و تخصصی الزیویر ساینس2، ابسکو3 ، امرالد4 ، جانوایلی5، و کلوور6 میتوانند بخش مهمی از منابع علمی موردنیاز محققان را برای دسترسی به متن کامل مجلات در زمینههای تخصصی مختلف تأمین کنند.
اغلب این سؤال مطرح میشود که پایگاههای اطلاعاتی فوق را که حاوی صدها نشریه علمی و تخصصی تمام متن یا کتابشناختی هستند میتوان به خودی خود مصداقی از یک کتابخانه دیجیتالی بهشمار آورد. در برخی تعاریف ارائه شده توسط محققان علوم رایانه، میتوان چنین تمایل و دیدگاهی را مبتنی بر
