بخشی از مقاله
بیان مسئله
بنیان گذار کبیر انقلاب اسلامی برای تربیت سیاسی مؤلفه هایی را برشمردند ازجمله: آگـاهی، عـدالت، اسـتقلال، خودشناسـی، آزادی. سـند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش با الهام گیری از اسناد بالادستی و بهره گیری از ارزش های بنیادین آن ها و توجه به اهداف راهبردی نظـام جمهوری اسلامی ایران، چشم انداز و اهداف تعلیم و تربیت در افق 1404 هجری شمسی تبیین شده است. در این مقاله سعی شده است میـزان توجه سند تحول بنیادین به مؤلفههای تربیت سیاسی امام خمینی (ره) را مورد بررسی قرار دهیم.
مقدمه
تربیت سیاسی از دوران باسـتان تـاکنون موردتوجـه فیلسـوفان بـوده اسـت. در دیـدگاه فلاسـفه بزرگـی همچـون ارسـطو((Aristotle و افلاطون((plato سیاست بر اساس اخلاق و تربیت در خدمت آنان بوده و موضوع سیاست را تربیـت مـیدانسـتند ( ارسـطو، (1378 (افلاطـون، .(1386 تربیت سیاسی در دیدگاه اسلام، به پرورش باطنی انسانهای آزاده و بااراده توجه دارد که هم برای زنـدگی دنیـوی خـود برنامـهریـزی میکنند و هم به سعادت اخروی خود توجه میکنند. امام (ره) موضوع سیاست را تربیت میداند نه قدرت (سلحشـوری،.(1391 نظریـه و نظـام سیاسی موردنظر امام خمینی، جزء جدانشدنی جهان بینی و باورهای دینی ایشان بـود. امـام خمینـی، سیاسـت را در چـارچوب مکتـب اسـلام موردتوجه قرار می دادند. ازنظر ایشان سیاست به معنای »راهبری به سوی خداوند« است کـه بیـانگر آمیختگـی مفهـوم دیـن و سیاسـت اسـت (قاضی زاده، .(1377 امام (ره)، اهتمام اسلام را به حکومت و روابط سیاسی اقتصادی را نخست، فراهم آوردن شـرایط لازم بـرای تربیـت انسـانی مهذب و بافضیلت می داند، یعنی، حکومت باید شرایط مساعدی برای تربیت انسانی مؤمن فراهم آورد (خمینی مصطفوی، .( 1378 همچنین امام راحل توجه ویژه ای به تربیت سیاسی متربیان جامعه داشتند. سند تحول بنیادین آموزش وپرورش که در مهرومومهای اخیر و بـا صـرف وقـت و هزینه زیاد و با کمک خرد جمعی تبیین و منتشرشده است، نقشه راه جامعی برای نهاد آموزشوپرورش کشـور مـیباشـد. ازآنجـاییکـه تربیـت سیاسی مطلوب متربیان، از نظام آموزشوپرورش مورد انتظار است، توجه این سند، به تربیت سیاسی، ضروری انگاشته میشود.
-1ادبیات پژوهش
1-1 تربیت سیاسی
تربیت سیاسی تعریف خاصی ندارد، بنابراین ابتدا باید به بررسی خود این مفهوم پرداخـت. تربیـت سیاسـی از دو کلمـه تربیـت و سیاسـت تشکیل شده است. تربیت از ریشه »رب ب« گرفته شده است (باقری، .(1386 بنابراین در امر تربیت باید بر فعالیت های آزاد و درونی توجه کـرد. هنگامی میتوان از تربیت انسان سخن گفت که به گوهر انسان و ارزشهـایی کـه او را از سـایر حیوانـات جـدا مـیکنـد، توجـه کنـیم (نقیـب زاده،.(1385 سیاست در لغت به معنی پاس داشتن ملک، حراست و نگهداری، حکم راندن، رعیت داری، ریاست، داوری، مصلحت، تدبیر، تأدیب، دوراندیشی، قهر کردن، شکنجه، عذاب، عقوبت، عدالت و غیره آمده است (دهخدا، .(1377 سیاست، مجموعه تدابیری است که حکومت بهمنظور اداره امور کشور اتخاذ میکند (آقا بخشی، .(1374 در یک تعبیر جامع می توان گفت که تربیت سیاسی پـرورش فضـائل، دانـش و مهـارتهـای موردنیاز برای مشارکت سیاسی و آماده کردن اشخاص برای مشارکت سیاسی و آماده کردن اشخاص برای مشارکت آگاهانه در بازسازی آگاهانه جامعه خود است (جان الیاس، .(1385 اموری همچون تربیت شهروندان، گزینش رهبران سیاسی، ایجاد یک همبستگی سیاسی، حفـظ قـدرت
2
سیاسی، اجتماعی کردن افراد برای نظام های سیاسی، نقد نظامهای سیاسی موجود و تقویت شهروندان جهانی، ازجمله اهدافی اسـت کـه بـرای تربیت سیاسی تعریف کردهاند(همان).
1-2 تربیت از منظر امام (ره)
دیدگاه امام خمینی (ره) در باب تربیت، همان دیدگاه متعالی و عمیق توحیدی و الهی است که از محورهای اساسی اختلاف مکاتب مادی با دین حق به شمار میرود؛ زیرا آنها انسان را حیوانی ادراک کردهاند، مثل سایر حیوانات؛ و حالآنکه انسان بهعنـوان خلیفـه خـدا دارای مراتـب نامتناهیای است که باتربیت الهیو تخلّق به اخلاق حضرت حق، میتواند به آن مراتب دست یابد، انسان ادراکـاتش و قـابلیتش بـرای تربیـت، تقریباً باید گفت غیرمتناهی است (خمینی، (1378اساساً. نیاز انسان به راهنمایی و هدایت انبیا، از همین نگاه قابل تبیین است؛ نیازی که گـذر زمان و رشد پیشرفت های علمی و مادی، نه تنها چیزی از آن نمیکاهد که ضرورت آن را افزون میسـازد و جـز از راه وحـی الهـی قابـل تـأمین نیست؛ نیازی که جایگزین ناپذیر است و وجدان و فطرت و خرد آدمی بدان گواهی میدهد. اهمیت و جایگاه تربیت در نگرش امام خمینی (ره) با مجموعه هستی پیوند خورده است و هدف غایی خلقت، تربیت انسان کامل است. چنین ربط وثیـق و پیونـد محکمـی در تکـوین، مـیتوانـد جایگاه تربیت را در تشریع هم نشان دهد. در حقیقت، تشریع ادیان الهی و بعثت انبیا، هدفی جز تربیـت انسـان نداشـته اسـتاسـاس، عـالَم بر تربیت انسان است. انسان عصاره همه موجودات است و فشرده تمام عالم است؛ و انبیا آمدهاند برای اینکه این عصاربالقوّه را بالفعل کننـد و
انسان یک موجود الهی بشود این موجود الهی، تمام صفات حقتعالی در اوست و جلوهگاه نور مقدس حقتعالی است.
1-3 نگاه امام (ره) به سیاست
مبنای نگرش سیاسی امام (ره) بر همین اصل توحید ،که آن را مهمترین و باارزشترین اصل اعتقادی و بینشی دانستهانـد، اسـتوار اسـت و نتیجه همین اصل است، این اصل به ما می آموزد که انسان، تنها در برابر ذات اقدس حق باید تسلیم باشد و از هیچ انسانی نبایـد اطاعـت کنـد؛ مگر این که اطاعت او اطاعت خدا باشد. اگر سیاست را تبیین و تنظیم رابطه امر دهی و امربری تعریف کردهاند، (حشمت زاده، (1381 این رابطه به صورت اصیل، ذاتی و مستقل، تنها باخدا برقرار میشود. در امر سیاسـت، ارتبـاط امـر دهـی و امربـری کـه بـین انسـانهـا برقـرار مـیشـود، هنگامیحق است و برای یک مسلمانِ موحد قابل قبول که برخاسته و در راستای اطاعـت خـدا باشـد، بنـابراین هـیچ انسـانی هـم حـق نـدارد انسانهای دیگر را به تسلیم در برابر خود مجبور کند.
سیاست به معنای مدیریت کلان دولت و راهبرد امور عمومی در جهت مصلحت جمعی و انتخـاب روش هـا ی بهتـر در اداره شـئون کشـور (عمید زنجانی، ( 1390 بخشی از آموزه ها و احکام اسلامی را تشکیل میدهد و لازمه جامعیت و کمال این دین الهی و نشـان دهنـده پیشـگامی اسلام در مدنیّت و قانون مداری است.
1-4 مؤلفههای تربیت سیاسی از دید امام خمینی (ره)
مؤلفههای تربیتی سیاسی از منظر بنیانگذار کبیر انقلاب عبارتاند از: آزادی، استقلال، خودشناسی، آگاهی و عدالت
1-4-1آگاهی
3
آگاهی مردم در مقام تبدیل قدرت به اقتدار است. از دید امام خمینی (ره) هر ملتی که می خواهد اقتدار بیشتری داشته باشـد بایـد آگـاهتـر باشد. آگاهی سیاسی باعث رشد حکومت است، شناختن منافع ملت درگرو آگاهی جامعه است؛ زیرا اگر ملتی به درک و روشنبینی صحیح برسد دیگر از گزند حوادث به دور است و آسیب نمیبیند (خمینی، ج 21، (1364 ازنظر امام خمینی تربیت سیاسی باید با بصـیرت همـراه باشـد در چنین حالت افراد با آگاهیهای سیاسی پرورش مییابند.
1-4-2 خودشناسی
ازنظر امام (ره) انسان باید ابتدا خودش را تربیت کند تا بتواند دیگران را تربیت کند. ایشان یکی از دلایلی که حاکمان منحـرفشـده انـد را عدم اصلاح خود میداند امام خمینی (ره) تأکید فراوانی روی این جمله میکند که اول چیزی که در ابتدا بر ما لازم اسـت، اصـلاح خـود اسـت (خمینی، ج 15، .(1364 ایشان در جای دیگر میفرماید اگر کسی خودش را اسلامی نکند، نمیتواند دیگران را به اسلام دعوت کند (خمینی، ج 12، .(1364 از سخنان امام خمینی درمییابیم که انسان ابتدا باید به اصلاح خود فک کند و بعدازآن به فکر اصلاح دیگران باشد.
1-4-3 آزادی
اگر انسانی آزاد باشد به درجه بالایی از انسانیت میرسد. امام خمینی (ره) معتقد است که هیچکس نمیتواند انسانهـا را مجبـور بـه انجـام کاری کند. مالک اصلی و حقیقی انسان ها خداوند متعال است، هیچ فردی حق ندارد انسانی را و هیچ ملتی حق نـدارد ملـت دیگـر را از نعمـت آزادی محروم کند. امام (ره) معتقد است که باید اصل آزادی بشر را بیاموزیم که هیچکس حق ندارد ملـت یـا انسـانی را از آزادی محـروم کنـد (خمینی، ج 4، .(1364
1-4-4 عدالت
عدالت عبارت است از: اصل آرمانی یا طبیعی یا قراردادی که معنای حق را تعیین و اقرار بـه آن را در عمـل ایجـاب مـی کنـد. (صـانعی دره بیدی، (1370 وظیفه انبیا برپایی عدالت اجتماعی بود که خداوند متعال در قرآن میفرماید: انبیا را فرستادیم تا مـردم بـه عـدل و قسـط قیـام کنند. ( حدید، (25 عدالت باید در سایه اسلام باشد تمام ملل جهان باید برای برپایی عدالت قیام کنند. عدل و قسط یک گـرایش فطـری اسـت اینیک امر الهی است و از راه اکتساب نمیشود به دست آورد.
1-4-5 استقلال
آخرین مؤلفه از تربیت سیاسی که میخواهیم آن را بررسی کنیم استقلال هست. تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشـور بـا حفـظ اسـتقلال مصون می ماند استقلال برای حفظ اسلام است و اسلام زمانی منزوی میشود که جمهوری اسلامی از بین رود. امام (ره) معتقد بود که سیاسـت ما همیشه بر حفظ آزادی و استقلال و حفظ منابع مردم است که این اصل را فدای چیزی نمیکند. استقلال و آزادی با یکدیگر رابطه مسـتقیم دارند، اگر یکی از آن ها از بین رود دیگر از بین میرود. ملتی آزاد و مستقل است که بر ارزشهای دینی و فرهنگی اتکا کند و بدون استقلال این اتکا سودی ندارد. اگر آزادی بدون استقلال باشد همان بردگی هست. استقلال نیز انواعی دارد ازجمله: استقلال فرهنگـی، سیاسـی، اقتصـادی و نظامی.
1-5 سند تحول بنیادین آموزشوپرورش
4
در مقدمه سند تحول بنیادین آموزش وپرورش آمده است: تحقق ارزش ها و آرمان های متعالی انقلاب اسلامی مستلزم تـلاش همـه جانبـه در تمام ابعاد فرهنگی، علمی، اجتماعی و اقتصادی است. احراز عرصه تعلیم و تربیت از مهم ترین زیرساخت های تعالی پیشرفت همه جانبه کشـور و ابزار جدی برای ارتقاء سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصههای مختلف است. به اینترتیب تحقق آرمانهای متعالی انقلاب اسلامی ایران مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده، فعال و پیشرو در میان ملت ها و کسب آمادگی برای برقـراری عـدالت و معنویـت در جهـان درگـرو تربیت انسان های عالم متقی و آزاده و اخلاقی است . تعلیم و تربیتی که تحقق بخش حیات طیبه، جامعه عدل جهـانی و تمـدن اسـلامی ایرانـی باشد در پرتو چنین سرمایه انسانی متعالی است که جامعه بشری آمادگی تحقق حکومت جهانی انسان کامل را یافته و در سایه چنین حکومتی ظرفیت و استعدادهای بشر به شکوفایی و کمال خواهد رسید. تحقق این هدف نیازمند ترسیم نقشه راهی است که در آن نحوه طی مسیر، منابع و امکانات لازم، تقسیم کار در سطح ملی و الزامات در این مسیر به صورت شفاف و دقیق مشخص شده باشد. در تهیه سـند ملـی تحـول بنیـادین آموزش وپرورش کوشش شده است تا با الهام گیری از اسناد بالادستی و بهره گیری از ارزشهای بنیادین آنها و توجه به اهداف راهبـردی نظـام جمهوری اسلامی ایران، چشمانداز و اهداف تعلیم و تربیت در افق 1404 هجری شمسی تبیین شود.
تحول بنیادین در نظام آموزشوپرورش مبتنی بر آرمانهای بلند نظام اسلامی باید معطوف به چشماندازی باشد که در افـق روشـن 1404 ، ترسیم گر ایرانی توسعهیافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویتی اسلامی انقلابی، الهام بخش جهان اسلام همراه بـا تعاملی سازنده و مؤثر در عرصه روابط بین المللی است. هرچند در سه دهه گذشته تلاش های وافر و قابل تقدیری از سوی مسئولان و متصـدیان نظام تعلیم و تربیت برای بهبود و اصلاح نظام آموزشی کشور به عمل آمد که خوشبختانه نتایج مثبت و مفیدی نیز برجای گذاشته است؛ لـیکن هنوز آموزش وپرورش با چالش های جدی روبه رو است و برونداد آن در طراز جمهوری اسلامی ایران و پاسـخگوی تحـولات محیطـی و نیازهـای جامعه نیست. ازاینرو، تأکیدات حکیمانه رهبر فرزانه انقلاب اسلامی مبنی بر ضرورت تحول بنیادی در آموزش وپرورش با تکیه بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامیBایرانی و تدوین الگویی اسلامیBایرانی برای تحول و پرهیز از الگوهای وارداتی، کهنه و تقلیدی محـض، چـراغ راه بـرون رفـت از چالش های نظام آموزشی کشور هست. خوشبختانه با درک ضرورت و اهمیت این امر و در پاسخ بـه نـدای هوشـمندانه رهبـری معظـم انقـلاب اسلامی (مدظله العالی)، طرح تدوین سند تحول بنیادین آموزش وپرورش به مثابه سند تحول راهبردی نظام آموزش وپرورش در افـق چشـم انـداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در دسـتور کـار شـورای عـالی انقـلاب فرهنگـی قـرار گرفـت و سـرانجام پـس از شـکل گیـری حلقـه هـای کارشناسیBپژوهشی با مشارکت صاحب نظران حوزوی و دانشگاهی و مدیران و کارشناسان مجرب آموزشوپرورش و سایر دستگاههای ذیربـط ، ضمن پایبندی به دیدگاه های حضرت امام خمینی (ره) و نظرات مقام معظم رهبری درباره تحـول بنیـادین نظـام آموزشـی و همسـو بـا اسـناد فرادستی، ازجمله سند چشمانداز بیستساله کشور، سند مذکور تدوین و به تصویب این شورا رسید.
1-6 پیشینه پژوهش
1 -(رهبری و همکاران، (1394، مقاله ای تحت عنوان هویت ملی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش را انجام داده اند. چکیده این مقاله بدین شرح است: نظام آموزش وپرورش در هر کشوری یکی از مهم ترین ارکان سازنده فرهنگ و هویت آن جامعه اسـت، لـذا تقویـت فرهنـگ و هویت ملی، نیازمند توجه، تقویت و تحول در نظام آموزش وپرورش ملی است. دستاوردهای تحقیق نشـان از ایـن دارد کـه هویـت ملـی ایرانـی موجود در سند تحول بنیادین آموزش وپرورش ج.ا.ایران، ترکیبی از سهبُعد هویت اسلامی ، هویت ایرانی، و هویت متجددانه، هست که میتوانـد موجبات همبستگی ملی را در میان دانش آموزان فراهم نماید. درعین حال، بررسی ها نشان می دهد که لایه هویت اسـلامی از برجسـتگی و وزن بیشتری در این سند برخوردار است.
2 -(صفار حیدری و حسین نژاد، 1393 )، مقاله ای با عنوان نگاهی به جایگاه عدالت آموزشی در سند تحول بنیادین نظـام آمـوزش وپـرورش ایران انجام دادند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی امکان و یا امتناع تحقق عدالت آموزشی در سند تحول بنیادین نظام آموزش وپـرورش ایـران است. برای دستیابی به این هدف از روش تحلیلی و انتقادی بهره گرفته شد؛ بنـابراین، بـا نظـر بـه رویکردهـای عـدالت آموزشـی (آرمـان گـرا، لیبرالیستی، مارکسیستی، فمینیستی و نژادی، پسامدرن و وجودی) سند تحول بنیادین نظام آموزشـی ایـران موردنقـد و بررسـی قـرار گرفـت.
5
یافته های حاصل از این پژوهش حاکی از آن است که سند تحول بنیادین نظام آموزش وپرورش بر بنیاد رویکرد آرمان گرا و بر اساس آمیـزه ای از خوانش ایدئولوژیک از دین تدوین شده است. ازاین رو، به نظر می رسد که سند در تحقق عدالت آموزش دارای چالش هایی است . این چالش هـا از یک سو به ماهیت رویکرد آرمان گرایی و از سوی دیگر، به نگاه محدود ایدئولوژیک به عدالت برمی گردد. به نظر می رسد تحقـق عـدالت آموزشـی نیازمند رویکردی معنوی و تکثرگرا به انسان و جامعه است. درون مایه های چنین رویکردی را در درون سنت فکری و عرفانی اسـلامی مـی تـوان بازیافت.
-3 (قهرمانی فرد و همکاران، (1391، پژوهشی تحت عنوان جهت گیری های تربیت قرآنی سند تحول نظام آموزش وپرورش انجـام دادنـد. در چکیده این مقاله اینگونه آمده است: پــس از پیروزی انقلاب اســلامی ایران بهرغم اینکه مســئولیت عمده تربیت دینی فرزندان باهدف تربیت انسانهایی برای رسیدن به کمال و قرب الهی، به نهاد آموزشوپرورش سپرده شد. ولی امروزه خروجی نظام تربیتی در سطح جامعه، نشاندهنده این اســت که نظام آمـوزش وپـرورش کشـــور، در تربیت دینی و قرآنی و بـه ویـژه در مأنوس کردن فراگیران با قرآن، آن طـور که باید مطلوب عملنکرده اســت. در مواجهه با چنین چالش محوری، بررســی جهتگیری اساســی با رویکرد قرآنی در سند تحول بنیادین آموزشوپرورش و اســتفاده از ظرفیت های برنامه ای و تحولی به منظور زمینه سازی تدوین منشور توسعه فرهنگ قرآنی- مورداشاره سند تحول بنیادین و بـه ویـژه توسعه فرهنگ انس با قرآن کریم در میان کودکان، نوجوانان و جوانان ضروری به نظر مــی رســد. در مقالــــه حاضر با رویکرد توصیفیBتحلیلی، ضمن آسیب شناسی وضعیت موجود تربیت دینی و قرآنی فراگیران در نظام تربیتی جامعه، مبتنی بر جهتگیریهای فلســفه تربیتی اســـ لامی و ظرفیت های ایجادشده در ســند تحول بنیادین آموزش وپرورش، راهکارهایی را در جهت توســـعه و ترویج فرهنگ قرآنی و انس با قرآن کریم در نظام آموزشی و مدارس پیشنهاد کردیم.
