بخشی از مقاله
چکیده
هنر مقدس هنری است که در آن حضور حق جاری باشد ودیدن آن انسان را به یاد خدا وند بیندازد. معماری قدسی اسلامی بیش از هر چیز در وجود مساجد تجلی یافته است که امروزه متاسفانه کمتر به آن از جنبه ی هویتی توجه می شود. مسجد جامع گوهر شاد که بانی آن » گوهر شاد آغا « است سرشار از هنر های قدسی معماری ایران زمین بنا شده است .هدف از نگارش این مقاله توجه به نور ونقش محیط در معماری مسجد گوهر شاد می باشد،جهت استفاده ی آگاهانه ازعنصر نور به منظور بازگردانی هویت کالبدی باحس مکانی به فضای مساجد امروزی کهبدون درنظر گرفتن نور وابعاد واستفاده از طبیعت برروح و روان انسان تأثیرات چشم گیری می گذارد.
دراین مقاله ازروش توصیفی تحقیقی استفاده شده است که به بررسی مسجد گوهر شاد پرداختیم . این مسجد یکی از نفیس ترین شاهکارهای معماری ایرانی در دوره ی تیموری به شمار می رود که در ضلع جنوبی هسته ی مرکزی حرم بنا شده است که به جهات ویژگی های معماری تآثیر شگفت انگیزی برمحیط پیرامون گزارده است .هنر بکار رفته در برخی مساجد تاریخی ایران و جهان ، گواه این مطلب است که جذابیت این اماکن مقدس در گرو زیبایی اجزاء و عناصر داخلی و بیرونی آن می باشد، از آنجاییکه هر پیامی ر ا نمی توان در هر قالبی و به هر شکلی بیان نمود بنابراین ابلاغ سخن مکتب نیز فضا و بستر مناسبی را می طلبد که در پرتو آن بتوان با بهره گیری از سبکها و قالب های گوناگون هنری به تبیین آموزه های دینی پرداخت.
واژه های کلیدی
مسجد گوهرشاد ، چهار ایوان ، تزیینات معماری ، کتیبه های قر آنی ، شبستان
مقدمه
مسجد گوهرشاد، در ضلع جنوبی حرم علی بن موسی - رضا - در شهر مشهد ساخته شدهاست. این مسجد در سال 821 ه.ق به دستور گوهرشادآغا همسر شاهرخ از پادشاهان تیموری بنا شدهاست. به دلیل ظرافت و زیبایی کاشیکاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از نفیسترین شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری به شمار میرود. اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شدهاست: یکی در قسمت بالای در نقرهای که به دارالسیاده میرود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر میباشد. در قسمت وسط نیز کتیبهای به نام محمد رضا امامی وجود دارد. شیوه معماری این مسجد به سبک معماری مساجد چهار ایوانی ایران است و در طی سالها گنبد آن چهار بار مورد مرمت قرار گرفتهاست.سبک معماری این بنا به شیوه آذری می باشدو نام معمار آن استاد قوامالدین شیرازی ذکر گردیده است.
-1 فرضیه
مساجد و بناهای مذهبی در تاریخ معماری ایران، همواره نقطه به اوج رسیدن هنر و معماری اسلامی بوده است.»در معماری اسلامی ایران ، بدون شک جنبه های ساختمانی و نوآوری در فضاهای مساجد و ایجاد فضایی تازه در سیر تاریخی خود، از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. یک معماری ایرانی در عناصر معماری همچون قوس ها، طاق بندی ها، گنبد و حتی مقرنس بعنوان یک تزئین حجمی و سه بعدی پیشتاز بوده و توانسته است این دستاوردها به دیگر سرزمین های اسلامی نشان دهد.«مسجد، محل تجلی مجموعه ای از هنرهایی است که مصداق مسلم هنر شهودی است. بعبارت دیگر ، در مساجد نه تنها دین با هنر ملاقات می کند بلکه مهم ترین نمودهای هنر اسلامی ، معماری مساجد و ویژگیهای بارز آن است.مجموعه ای از جلوه های هنری را می توان در مساجد مشاهده نمود که از آن باید به هنر پرستشگاهی یا هنر قدسی یاد کرد.این جلوه های هنری عبارتند از معماری ،گچبری ،آجرکاری ، کاشیکاری ، مقرنس کاری ، خوشنویسی ، فضاآرایی و... در طول نسل ها و قرون متمادی ، پاکترین و امن ترین ملجاء برای هنر اسلامی ، مساجد بوده است.از آنجا که هنر با نماد آمیخته است و نمادها ماهیت و جوهر هنر را تشکیل می دهند، لذا مجموعه هایی که از هنر در خدمت مسجد قرار گرفته ، فراوان بوده و دارای پیامی معنادار می باشند.
-2 مروری برپیشینه ی مسجد گوهر شاد
مسجد گوهرشاد در ضلع جنوبی هسته مرکزی حرم بنا شده است. این مسجد، شامل چهار ایوان است، که این ایوانها به وسیله طاقگانهایدو طبقه به هم پیوسته است. منبری در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد وجود دارد که بدون استفاده از میخ، با چوب گردو و گلابی ساخته شده است و هر چند هیچ تاریخی از زمان ساخت آن در دست نیست، ولی احتمال اینکه همزمان با تاسیس مسجد گوهرشاد ساخته شده باشد، بسیار زیاد است.این منبر با ظرافت و هنرهای خاصی که داراست، همواره مورد توجه همه آنهایی بوده است که گذری به مسجد گوهرشاد داشتهاند. دو کتیبه زیبا به خط ثلث بر جلوی پایه اول و سمت راست منبر وجود دارد. میگویند از قدیم تصور مردم بر این بوده که حضرت صاحبالزمان - عج - هنگام ظهور بر این منبر، جلوس خواهند فرمود.بررسی منابع نشان از این دارد که در دوره قاجار دو منبر منبت کاری در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار داشته است؛
یکی منبر بزرگ معروف به »صاحب شاه« بود و دیگری منبر »مرحوم حاجی میرزا عسکری« که امام جمعه، خطبه را بر بالای آن میخواند. با این همه، برخی بر این باورند که در حال حاضر از دو منبر صاحب شاه و میرزا عسکری خبری نیست و منبر بزرگ منبتکاری شده در گوشه مسجد گوهرشاد که به منبر »صاحب”ٹالزمان - عج « - شهرت دارد، جدای از این دو منبر میباشد. این منبر به مرور زمان دچار آسیب شده و گفته میشود در سال 1325هجری شمسی و در زمان تولیت میرزا محسن طاهری، توسط استاد حیدر نیکنام گلپایگانی به مدت پنج سال و نیم تعمیر و مرمت شده است و در همین تعمیرات، قسمتی از تاج منبر که در آن میخ به کار رفته مورد بازسازی قرار گرفته و طاهری برای جلوگیری از آسیب دیدگی، اطراف آن را با میلههای آهنی محصور و قسمت پایین آن را شیشه کرده است.
-3تزیینات
تزیینات ایوان مقصوره شامل کاشیکاری، معرق سنگ و نقاشی و خطاطی بر روی گچ می باشد. نقش مایه های به کار رفته، اسلیمی، گره و خط می باشد. برای وصف تزیینات ابتدا از سرپایه های ایوان شروع کرده، پس از آن تزیینات داخل ایوان و گنبدخانه به صورت مختصر ×توضیح داده می شود، سپس بخش بیرونی گنبد توصیف خواهد شد. در بالای ازاره ایوان در سرپایه های دو طرف دو قاب بندی کاشی معرق با نقش اسلیمی و گلدان قرار گرفته است. در بالای نقش گلدان در داخل قاب بندی در دو طرف دو کتیبه در دو سطر کوتاه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. این کتیبه ها تاریخی ×است که در قسمت بعدی توضیح داده خواهد شد. دو کتیبه تاریخی دیگر نیز در سرپایه و پیشانی ایوان مقصوره تعبیه شده است .
کتیبه اول از کاشی معرق به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی است، که نقوش اسلیمی نیز بر زمینه کتیبه نقش بسته است. این کتیبه پس از قاب بندی سمت راست ایوان شروع شده، بعد از دور زدن پیشانی ایوان در بالای قاب بندی سمت چپ پایان می یابد. کتیبه دوم نیز کاشی معرق است که در پیشانی ایوان تعبیه شده و به خط ثلث زرد بر زمینه لاجوردی است . در حاشیه ایوان و حد فاصل دو کتیبه با آجرهای تراش دار پر شده است. بر روی این آجرها کاشیهای معرق به شکل مربع و اسماء اللّه از کاشی معرق به شکل مستطیل ترصیع شده است. لچکی ایوان دارای کاشیکاری معرق با نقش اسلیمی است.
در دو طرف لچکی ایوان در داخل نقوش اسلیمی دو ترنج به رنگ زرد تعبیه شده که رد داخل آنها به خط ثلث صلوات، اسماء اللّه و آیات قرآن نوشته شده است.پخی داخلی ایوان دارای فتیله است که بر روی آن کاشی معرق با نقش اسلیمی اجرا شده است. در انتهای دو طرف فتیله با خط کوفی قفل کلمه الملک» للّه « نوشته شده است زیر طاق ایوان زیباترین و اصیل ترین بخش ایوان را تشکیل می دهد. این زیر طاق دارای زمینه ×سنگ مرمر به رنگ سفید مات است که بر روی آن کاشیهای معرق به شکل سرمه دان و موج با نقش اسلیمی قرار دارد .
در داخل این اَشکال بر روی سنگهای زمینه کار ترصیع شده است. پس از قسمت زیر طاق با یک فرو رفتگی به طرف داخل طاق پشتیبان ایوان شروع می شود. در حد فاصل دو طاق ایوان کتیبه دیگری از خط ثلث سفید بر زمینه اسلیمی با رنگ لاجوردی نوشته شده است. ×این کتیبه از پایه سمت راست شروع می شود و تا تیزه ایوان ادامه یافته، در سمت دیگر ایوان خاتمه می یابد. در ابتدا و انتهای کتیبه دو قاب بندی با نقش گلدان گل از کاشی معرق تعبیه شده است. در زیر طاق اصلی ورودی به گنبدخانه نقشهای گره معقلی تعبیه شده، که در میان نقشهای گره به خط بنایی اسماء» اللّه « نوشته شده است. نقشهای معقلی دارای رنگ زرد بر زمینه فیروزه ای است و خطوط بنایی به رنگ زرشکی می باشد. این زیر طاق در دو طرف دارای دو حاشیه با رنگ لاجوردی و خطوط گره معقلی× به رنگ آبی است. در داخل این حاشیه ستاره های هشت پر با خط بنایی با مضمون اسماء اللّه کار شده است .
در بغلهای طاق ایوان در داخل گره های معقلی دو کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی از کاشی معرق نوشته شده است. پس از گذر از این قسمت به داخل فضای گنبدخانه وارد می شویم. عرقچین داخلی گنبد با ترنجهایی که بر روی گچ نقاشی شده تزیین یافته استحد. فاصل ترنجهای سقف اَشکال هندسی به شکل موج است که در داخل آنها به خط ثلث زرد کلمه شهادتین نوشته شده است. در انتهای عرقچین گنبد کتیبه ای که به خط ثلث سفید بر زمینه سبز نوشته شده و عرقچین گنبد را دور می زند، حاوی آیات سوره مبارکه یاسین می باشد.در بالای درهای شرقی و غربی گنبدخانه و نیز در زیر پنجره های فوقانی دو طرف کتیبه هایی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی بر روی گچ نوشته شده است. انتهای ایوان دارای یک نیم گنبد است، که در داخل آن مقرنسهای گچی رنگین با ×نقش اسلیمی تعبیه شده است. عرض و ارتفاع نیم گنبد انتهایی با عرض و ارتفاع ورودی گنبدخانه مساوی است .
محراب مسجد که در داخل نیم گنبد در زیر مقرنسها قرار گرفته است دارای ازاره و حاشیه بیرونی از سنگ مرمر می باشد. پشت بغلهای محراب با کاشی معرق لاجوردی با نقوش اسلیمی تزیین یافته است. داخل محراب دارای مقرنسهای کاشی معرق است که این مقرنسها به فتیله های کوچک کاشی معرق ختم می شود که تا رأس قوس محرابدامه می یابد. بر روی سنگ داخل محراب در زیرمقرنس های کاشی به خط ثلث مشکی نوشته انددر حاشیه محراب ایوان مقصوره دو کتیبه هست؛ نخست کتیبه ای است از جنس کاشی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی، متن آن »آیه الکرسی« است و در کتیبه دوم به خط ثلث مشکی بر روی سنگ مرمر آیات 78 تا 85 سوره مبارکه اِسراء نوشته شده است .
پوسته بیرونی گنبد با کاشی تزیینیافته است. برای تزیین اصلی گنبد از کاشی نَرِه فیروزه ای استفاده شده است. بر روی شکرگاه گنبد با خط بنایی سه رجی زرد و سیاه کلمه لا» اله الا اللّه « نوشته شده است. بر روی این خط در بالا کلمهمحمّد» رسول اللّه « به خط بنایی سفید و در پایین و زیر آن کلمه علیّ»ولیّ اللّه « به خط بنایی زرشکی نوشته شده است. در زیر این کتیبه ها ستاره های هشت پر به شیوه معقلی قرار دارد. در زیر این قسمت گریو گنبد شروع می شود. در بالای گریو گنبد کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. این کتیبه از کاشی معرق است و متن آن سوره مبارکه یاسین است که کل گریو گنبد را دور می زند. در زیر کتیبه گریو طاق نماهایی قرار گرفته که با کاشیهای مَعقِلی به رنگهای آبی، فیروزه ای و سفید آراسته شده است. اسکلت بندی زیر گنبد نیز در دو طرف با کاشیهای معقلی و خطوط بنایی تزیین شده است. خطوط بنایی به کار رفته اسماء جلاله و اسماء پیامبر صلی االله علیه و آله و ×علی علیه السلام است .
1×؛-3 شبستان های مسجد گوهرشاد
شبستان های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان ها با پایه های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده اند و بارها مورد مرمت قرار گرفتهاند، امّا اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان های هفت گانه در دوران های مختلف با نام های گوناگون نامیده شده اند که به اختصار به آن می پردازیم: شبستان گرم:واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است. شبستان سبزواری:شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می شود.
