بخشی از مقاله
چکیده
توسعه کشاورزی با کشاورزان بدون دانش کافی تحقق پذیر نیست؛ از این رو توسعه کشاورزی به معنای توسعهی انسانی است؛ از طرف دیگر، رشد جمعیت، موجب تمرکز بر افزایش تولید محصولات کشاورزی با پیامدهای زیانبار تخریب منابع طبیعی به دلیل مصرف بیرویه سموم و کود های شیمیایی و شیوههای نادرست مصرف آب شده است. لذا، کشورها با تناقض لزوم توسعه کشاورزی همزمان با حفظ منابع طبیعی مواجه اند. ترویج و آموزش کشاورزی برای رفع این تناقض چه نقشی ایفا کرده است؟ برای پاسخ به این پرسش، این مطالعه تحلیلی با رویکردی متعالی برای ترویج و آموزش کشاورزی انجام گرفت.
مقدمه و طرح مسئله
امروزه، توسعه پایدار کانون توجه متخصصان توسعه است - رضائی مقدم و کرمی، - 1385 و جزیی جداناشدنی از واژه شناسی توسعه است
ریشه این مفهوم را میتوان در اعلامیه سال 1987 سازمان ملل درباره محیط زیست و توسعه پایدار ملاحظه کرد که بعدها در گزارش برانتلند بیشتر معرفی گردید . از جنبههای مهم توسعه پایدار، کشاورزی پایدار است که نه تنها نیازهای افزایش تولید را در نظر دارد بلکه کیفیت منابع طبیعی را نیز حفظ مینماید
بخش کشاورزی با نقش حیاتی و استراتژیک خود در اقتصاد کشورها، رسالت سنگینی را در پیشبرد توسعه و تامین نیازها و امنیت ملی بر عهده داشته و و برای این منظور لزوم برنامهریزی دقیق در آن مورد تاکید قرار گرفته است زیرا کشاورزی اساس توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه به شمار میآید. در ایران علیرغم مسائلی از جمله خشکسالی و کاهش سطح اراضی مطلوب در دههی گذشته، این بخش بیش از 18 درصد در تولید ناخالص داخلی سهیم بوده است. در سالهای اخیر نیز تامین نیازهای غذایی و مواد اولیه صنایع را بر عهده داشته و درصد بالایی از نیروی انسانی در این بخش مشغول به کار بوده اند
بنابر آمار سازمان خوار و بار کشاورزی جهان سطح مراتع کشورها بیش از 2/133 میلیارد هکتار بوده و حدود 47 درصد خشکیهای جهان را تشکیل میدهد همچنین مراتع کشور که معادل 90 میلیون هکتار میباشد حدود 95 درصد خاک ایران را در بر می-گیرند
این عرصه وسیع حیاتیترین بستر توسعه پایدار محیط زیست و پدیدههای اکولوژیک محسوب میشود، در حقیقت زیربنایی برای کشاورزی کشور است
کشاورزی پایدار، سیستمی است که ضمن مدیریت صحیح و استفاده از منابع برای تامین نیازهای غذایی بشر، کیفیت محیط زیست و ذخایر منابع طبیعی را افزایش میهد
پایداری در مدیریت منابع طبیعی و حفظ آن از شروط اساسی برای رسیدن به توسعه پایدار کشاورزی و روستایی است
مبرهن است که منابع طبیعی ثروتهای خدادادی هستند که در اقتصاد از جایگاه ویژهای برخوردار میباشند و یکی از بنیانهای اقتصادی را تشکیل میدهد. این ثروتها در پیشرفت و بالندگی هر کشور نقش مهمی دارند
در شرایط فعلی بهرهگیری از ابزار مدرن و تکنولوژی جدید، حرص و ولع، نا آگاهیها، نیازمندیها و اعوال آشکار و نهان انسان در یک قرن اخیر همگی مانند یک پروسه انتشار، تخریب منابع طبیعی تجدید شونده را به همراه داشتهاند
البته قدمت بهرهبرداری را نمیتوان عامل تخریب دانست و از آنجاییکه سیستم اجتماعی- اقتصادی کشور در دهههای اخیر نوسانات ناشی از افزایش جمعیت، کمبود مواد غذایی بوده است، این موارد میتواند از عوامل تخریب منابع باشد
در این میان ترویج یکی از اجزای مهم تلاشهای توسعه کشاورزی است و سرمایهگذاری بسیاری از کشورها در این زمینه اهمیت ترویج را نشان می دهد .
نقش ترویج کشاورزی جهت افزایش سطح اطلاعات کشاورزان و بویژه به عنوان پلی میان بخش تحقیقات و کشاورزان بسیار حائز اهمیت است. ترویج کشاورزی از جمله خدمات آموزشی در توسعه محسوب میشود که با ایفای نقش رابط حمایتی بین کشاورزان و مراکز تحقیقاتی به آنان برای یافتن راه حل مشکلاتشان کمک مینماید
ترویج کشاورزی به طور کلی شامل نظام آموزش غیر رسمی است که ارباب رجوع آن را عمدتا مردم روستایی با اشتغال اولیه کشاورزی تشکیل میدهند - حیدری و همکاران، . - 1384 ترویج نیروی محرکه تمامی بخشهای فعال در نظام کشاورزی محسوب میشود، زیرا از یک سو با جامعه اجرایی و علمی کشاورزی و از سوی دیگر با بهرهبرداران ارتباط دارد و هر یک از این زیربخشها برای اجرای صحیح برنامههای خود به این ساز و کار ارتباطی نیاز دارند .از ترویج میتوان در برنامههای مختلف مانند توسعه و عمران روستایی نیز استفاده کرد
به همین دلیل کارآیی نظامهای کشاورزی و توسعهی پایدار کشاورزی در گرو خدمات ترویج و تولید فناوری های مناسب است - صبوری و همکاران، . - 1390 در این میان نکته حائز اهمیت نقش ترویج در دستیابی به کشاورزی پایدار همراه حفظ محیط زیست و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی است.
از جهتی انسانها به عنوان بکار گیرنده این منابع مهم-ترین نقش را در تخریب منابع طبیعی داشتهاند؛ سازمانها و بخشهای مختلفی بدنبال برخورد با این شرایط و بهبود وضعیت هستند اما ترویج کشاورزی بعنوان بازوی توسعه کشاورزی و پرورش دهنده افراد نقش کلیدی ایفا میکند. به این ترتیب سوال این است آیا ترویج کشاورزی قابلیت تاثیر بر روی کشاورزان جهت برخورد صحیح با منابع طبیعی و استفاده بهینه از آن را دارد؟
کشاورزی و تخریب منابع طبیعی
تخریب منابع طبیعی توسط عوامل انسانی و غیر انسانی صورت میگیرد تاکنون راهبردهای بسیاری برای حفاظت از منابع طبیعی ارائه شده است. این راهبردها، دامنه وسیعی از رهیافتها برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و محیط زیست را شامل میشوند. اما چیزی که تاکنون در بین آنها مشترک بوده، این است که تقریبا ناموفق بودهاند و نتوانستند انتظارات مورد نظر را برآورده سازند
یکی از جنبههای توسعه پایدار کشاورزی پایدار است. کشاورزی پایدار پایه و فلسفه آن بر اهداف انسانی و اثرات بلند مدت فعالیتهای آن بر روی محیط زیست و سایر گونهها است. اهداف توسعه کشاورزی ایران از نظر کارگزاران کشاورزی عبارتند از: افزایش تولید - برای هر افزایش جمعیتی - ، جلوگیری از فرسایش خاک، کاهش آلودگی کودها و حشره کشها، حمایت از تنوع زیستی، حفاظت از منابع طبیعی و افزایش رفاه - کاهش فقر - است .
تخریب و نابودی محیطهای طبیعی و بهرهبرداری بیرویه از منابع طبیعی از مسائل و مشکلات مهم بشر در قرون معاصر است. جنگلزدایی، بیابانزایی، افزایش جمعیت، کاهش منابع طبیعی، شور شدن خاکهای حاصلخیز و نابودی کشتزارها به واسطه فرسایش خاک از خطرها و تهدیدهای محیط زیستی میباشند
در طول 40 سال گذشته، گسترش نظامهای تولید کشاورزی بر منابع طبیعی پایه تاثیر به سزایی داشته است. تقریبا 40 درصد از زمینهای قابل کشت جهان تخریب شده و در حدود 20 میلیون هکتار از زمینهای کشاورزی سالیانه قابلیت کشت خود را از دست دادهاند
در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، بخش کشاورزی نقش مهمی در تولید غذا، ایجاد اشتغال و مبادلات تجاری دارد. اگر در آغاز دوران صنعتی شدن و براساس تئوریهای اولیه توسعه، بخش کشاورزی به عنوان پله ارتقاء و قربانی رشد اقتصادی بخش صنعت شناخته شده بود، این نگاه در شرایط کنونی در بسیاری از کشورها جایگاه خود را به رشد و توسعه هماهنگ تمام بخشهای اقتصادی بدون هیچگونه تبعیض خاصی داده است. علیرغم این که ایران کشوری وسیع و با آب و هوای متنوع میباشد و امکان کشت بسیاری از محصولات را در مناطق مختلف فراهم میباشد - نجفی، - 1377، بخش کشاورزی نتوانسته به تقاضای فزاینده برای مواد غذایی پاسخ گوید و واردات محصولات کشاورزی به طرز قابل ملاحظههای افزایش یافته است. بیش از 800 میلیون نفر از مردم وجود دارند که تقریبا از هفت نفر یکی که به اندازه کافی غذا برای خوردن ندارند - خالدی و فریادرس، . - 1390 و زندگی بیش از 70 درصد به طور عمده در زنده ماندن کشاورزی بستگی دارد .
بخش کشاورزی در قرن 21 با چالشهایی همچون تامین و تولید مواد غذایی، توجه به مسایل زیست محیطی و کاهش فقر نه تنها در سطح محلی، بلکه در سطوح ملی و بین المللی روبروست تا سال 2050 بخش کشاورزی باید دو برابر حال حاضر تولید کند، در حالی است که بیش از 1/5میلیارد هکتار از اراضی کشاورزی جهان در معرض فرسایش خاک است
بنابراین نه تنها تولید مواد غذایی با تقاضاهای روز افزون و بیشتر مواجه میشود، بلکه عوامل زیست محیطی را بوجود میآورند. تلاشهای گذشته در مورد کشاورزی و مدیریت منابع طبیعی پایدار در مقایسه با تخریب صورت گرفته ناچیز است
واقعیت این است که بدون حفاظت از منابع آب، خاک، پوشش گیاهی و بهرهبرداری بهینه از آنها، نمیتوان به توسعه پایدار و تولید مطمئن در کشاورزی رسید. توسعه کشاورزی که به منظور تولید غذا و درآمد بیشتر و ایجاد اشتغال انجام میگیرد، راهی برای پایداری تولیدات غذایی و حفظ منابع طبیعی است. متاسفانه در حال حاضر، منابع تجدید شونده مانند آب، خاک، جنگل و مرتع، روند تجدید نشدن را میپیمایند یا تجدید آنها از یک نسل و چند نسل بیشتر میشود. بنابراین، اگر معتقدیم منابع طبیعی، بستر کشاورزی و حتی بستر حیات است، باید همکاری و هماهنگی همه ارگانها دولتی و بهرهبرداران خصوصی و همه اقشار مردم در چارچوب عزمی ملی بروز یابد و این مسئله، جز با شناخت و آگاهی دادن به آنها میسر نمیشود. بر اساس آمارها، هر سال، حدود نود میلیون نفر بر جمعیت جهان افزوده می شود
