بخشی از مقاله
چکیده
گردشگری بهعنوان روبه رشدترین صنعت اشتغالزا در دنیا و دومین صنعت درآمدزا پس از نفت، درحال تبدیل شدن بهیکی از ارکان اصلی اقتصاد تجاری جهان است، علاوه بر آن برنامهریزان و سیاستگذاران توسعه نیز از گردشگری بهعنوان رکن اصلی توسعهی پایدار یاد میکنند. یکی از انواع گردشگری، گردشگری مذهبی است. صاحبنظران صنعت گردشگری بر این باورند که بهلحاظ موقعیت فرهنگی مذهبی خاص ایران در میان کشورهای دیگر، گردشگری مذهبی جای رشد و توسعهی بسیاری در کشور ما دارد، با این وجود گردشگری مذهبی در ایران با وجود 8919 مکان مذهبی مقدس، هنوز فاقد ساماندهی تخصصی و متمرکز بوده و این وضعیت نابسامان حتی در شهرهای اسلامی مهمی چون مشهد و قم نیز مشاهده میشود.
پژوهش حاضر با هدف بررسی توریسم مذهبی در شهرهای اسلامی کشور و ارائهی رهیافتهای آن با درنظر گرفتن کاربرهای شاخص مذهبی و اسلامی بهمنظور نیل به توسعهی پایدار شهری است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و بهصورت اسنادی- کتابخانهای و تکنیک مشاهده، مصاحبه و غیره میباشد. یافتههای پژوهش حاکی از پتانسیل بالای طبیعی، تاریخی، فرهنگی، اقتصادی، مذهبی و غیره شهرهای کشور در ارتقای صنعت گردشگری مذهبی میباشد. در پایان نیز پیشنهادات لازم برای اجرایی نمودن و عملیاتی کردن ابعاد مختلف بیان شده است که میتواند برای برنامهریزان و نیز مسئولان اجرایی بهمنظور دستیابی به اصول پایدار و بهینه در شهرهای اسلامی کشور مورد استفاده قرار گیرد.
واژههای کلیدی: گردشگری، توسعهی پایدار، شهراسلامی، گردشگری مذهبی
-1 مقدمه
بر اساس تعریف سازمان جهانی گردشگری، گردشگر - برای اهداف آمارگیری - به دیدار کننده ای اطلاق میشود که به مدت حداقل یک شب از یک محل بازدید میکند و هدف اصلی او از بازدید، تفریح و استراحت، تجارت و امور حرفهای و سایر اهداف گردشگری میباشد - رحمانی و همکاران، 1391، . - 8 گردشگری اکنون بهعنوان صنعتی پویا با ویژگیهای توسعه مدارانهی خود سهم عمدهای از فعالیتهای تولید را در بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به خود اختصاص داده است. این صنعت با توجه به منابع مالی صرف شده و افراد درگیر با آن، یکی از بزرگترین صنایع جهانی را تشکیل میدهد. رشد این صنعت در هر منطقهای نیاز به استراتژی مناسب، برنامهریزی مشارکتی و مدیریت فعالانه دارد. این صنعت سومین رده را در تراز مالی جهانی داراست و بیش از هفت درصد کل صادرات دنیا را دربر میگیرد.
این صنعت تولید ناخالص ملی تمام کشورها را نیز تحت تأثیر قرار داده است - . - Butler, 2008, pp5-12 دلیل اهمیت یافتن صنعت گردشگری در جهان امروز به ریشههای فناورانهی اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی و حتی سیاسی برمیگردد. در جهان امروز که فناوری مدرن دگرگونیهای همه جانبه را پدید آورده و ارتباطات و حمل و نقل نیز بسیار پیشرفت کرده است، جدا از عوامل سازنده، پیامدهای منفی این روند، زندگی انسان را بهویژه در جوامع شهری با مشکلات زیادی همچون خستگی شدید و طاقتفرسای روانی و جسمی، ماشینی شدن زندگی، گرفتار در ایدئولوژی نابسامان شهرسازی و معماری با غلبه تکنیک آهن و آسفالت و نظایر اینها مواجه ساخته است، به عبارتی دیگر تحولات بعد از انقلاب صنعتی، گرایش به شهرنشینی را در جوامع انسانی بیش از حد افزایش داد - . - Bramwell, 2009, pp1-6 امروزه صنعت گردشگری دارای چنان اهمیتی شده است که تقریباً تمام کشورهای جهان به منظور معرفی و شناساندن زمنیه
ها و جاذبه های توریستی کشور خویش از هیچ کوششی دریغ نمی ورزند و هر روز با استفاده از تکنیک ها و ابزارهای جدیدی به تبلیغ در این زمنیه می پردازند. در واقع می توان گفت یکی از شاخصهای توسعهی هر کشوری مساوی با توسعهی صنعت توریسم و جهانگردی آن کشور است، چون تمام بخش ها بهطور مستقیم با این صنعت مرتبط هستند - . - Simon, 2009 در جهان امروز بودجهایی که به مسافرت و جهانگردی اختصاص دارد، 3 برابر بودجه ایی است که صرف امور دفاعی و نظامی می شود و گردشگری پس از صنایع نفت و خودروسازی سومین صنعت مهم جهان محسوب می شود به طوری که در سال 2003 میلادی با سفر بیش از 694 میلیون گردشگر به کشورهای مختلف جهان درآمدی در حدود 700 میلیارد دلار وارد چرخه اقتصادی کشورها شده است و شمار گردشگران جهان برای نخستین بار در تاریخ از رقم 808 میلیون نفر در سال 2005 میلادی گذشته
است - . - Butler, 2008, pp5-12
کشور ایران به دلیل برخورداری از شرایط متنوع آب و هوایی، تاریخ و تمدن کهن، آثار باستانی، مناظر بدیع و چشم اندازه و سایر امتیازات فرهنگی و اجتماعی - سنت ها، آداب و رسوم جذاب، تمدن ها، عشایر و صنایع دستی - و همچنین موقعیت خاص جغرافیایی در قاره آسیا دارای جایگاه ویژه هایی است که می تواند آن را به قطب بزرگی از صنعت جهانگردی بین المللی مبدل سازد، بطوریکه به دلیل داشتن مراکز زیارتی و سنت و آداب رسوم مذهبی در میان مردم می تواند یکی از دلایل جذب توریست سیاحتی و توریست مذهبی - زیارتی باشد. در بحث گردشگری، که توریسم مذهبی یکی از شاخه هایی با پتانسیل بالا می باشد، سرمایه گذاری های زیادی می شود، حال در گردشگری مذهبی با توجه به موجودیت مراسم مذهبی و اماکن مذهبی در کشور این ظرفیت وجود دارد تا با جذب گردشگر مذهبی به اهداف مورد نظر در جهت نیل به توسعه پایدار در شهرهای اسلامی دست یافت.
-2 هدف و روش تحقیق
هدف پژوهش حاضر معرفی توریسم مذهبی و ابعاد جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی، مذهبی و ارائهی پیشنهادهای راهبردی در جهت ارتقای صنعت گردشگری مذهبی در شهرهای اسلامی کشور می باشد. روش پژوهش توصیفی و بهصورت مطالعات اسنادی- کتابخانهای بوده و تکنیک مشاهده، مصاحبه با آگاهان محلی و سازمان های اجرایی مرتبط و نیز استفاده از تصاویر و نقشه ها و غیره در راستای هدف پژوهش می باشد.
-3 یافته های تحقیق
-1-3 گردشگری: لغت توریسم از کلمه تور به معنای گشتن اخذ شده که ریشه در لغت لاتین Tourns به معنای دور زدن، رفت و برگشت بین مبدا و مقصد و چرخش دارد که از یونانی به اسپانیا، فرانسه و در نهایت به انگلیس راه یافته است. در فرهنگ لغات مختلف در برابر توریسم معناهایی با مضامین مختلف به کار رفته است. به گونهای که در فرهنگ و بستر، توریسم به سفری که در آن مسافرتی به مقصدی انجام گرفته و سپس بازگشتی به محل سکونت را دربر دارد، اطلاق میگردد - Butler, . - 2008, pp5-12 در فرهنگ لغت لانگمن توریسم به معنای مسافرت و تفریح برای سرگرمی معنا شده است - Bramwell, 2009, . - pp1-6 در فرهنگ لاروس توریسم به معنای مسافرت برای تفریح ]لذت یا رضایت[ میباشد، این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته واژه توریسم از قرن نوزدهم و به ویژه از اوایل قرن بیستم که وسایل حمل ونقل سریع جایگزین وسایل قدیمی گردید از خود ارجاعی فردی به سوی کلیتی جمعی برای سفر تغییر ماهیت داد.
در عین حال به دلیل اینکه در روند وجریان فعالیت های توریستی، فعالیت های اقتصادی مختلفی همچون حمل ونقل، جاده سازی، ساختمان سازی، صنایع غذایی و نظیر اینها مورد نیاز واقع شد واژه صنعت نیز به عنوان پیشوندی در کنار واژه توریسم قرار گرفت. امروزه واژه ترکیبی صنعت توریسم در موارد بسیاری به کار برده می شود - عرب خدری، 1387 ، . - 25 گردشگری به طور کلی به علت خصلت بین رشتهای خود قابلیت نگرشهای متفاوت را دارا میباشد، که خود سبب ارائه تعاریف بسیاری از آن گردیده است. در تعاریف اولیه بیشتر بر بعد فاصله تأکید گردیده و گردشگران بر مبنای فاصلهای که از محل مسکونی داشتند، طبقهبندی میشدند.
به گونهای که کمیسیون ملی گردشگری آمریکا - - 1973 در تعریف گردشگری داخلی فاصله پنجاه مایل را در نظر گرفته که دربر گیرنده تمامی سفرها به جز سفر برای کار میشد - . - Simon, 2009 تعاریف فاصلهای صرف نظر از خطا و اشتباهات، تنها به این دلیل که کمیتی اقتصادی و آماری را برای پدیده گردشگری آماده می کند، مورد قبول واقع گردید. در حالی که این تعاریف فاصلهای به تنهایی نمیتوانست گردشگری را به خوبی توصیف کند. آنها تنها بر جنبه تقاضا تأکید داشتند و عرضه و همچنین اثرات ناشی از گردشگری را نادیده میگیرند. از این رو گردشگری به تعاریف دیگری احتیاج پیدا میکند. بر این مبنا تعاریف دیگری ارائه میگردد که هر یک از آنها در ابعاد مختلف، گردشگری را توصیف میکنند. در بعد جغرافیایی گردشگری زمانی از فعالیتگذران اوقات فراغت یا تفریح که مستلزم غیب شبانه از مکان مسکونی عادی است تعریف میشود. از بعد اجتماعی نیز تعریف گردشگری، فصل مشترک بین زندگی عادی ساکنان بومی و زندگی غیرعادی گردشگران را دربر میگیرد - رضوانی، 1379، . - 59
ساموئل بیگ استفاده از لغت توریست را به عنوان مسافر در سال 1800 میلادی گزارش کرد و در سال 1811 یک مجله ورزشی انگلیسی واژه توریسم را بکار برده است ؛ با این وجود که حدودد دو قرن آن زمان تا به حال می گذرد اما هنوز تعریف عملی وقابل قبول ارائه نشده است - . - Butler, 2008, pp5-12 با این حال سازمان جهانی گردشگری در سال 1993 ، گردشگری را مجموعه ای از فعالیت های افرادی که به مکان هایی خارج از محل زندگی وکار خود به قصد تفریح و استراحت و انجام امور دیگر مسافرت می کنند و بیش از یکسال متوالی و پیاپیدر آن مکان نمی مانند، اطلاق می کند. معمولاً اهداف این گردشگران عبارتند از : گذران اوقات فراغت، تفریح، سرگرمی، فراغت خاطر، دیدار با دوستان و آشنایان، فعالیت های شغلی و حرفه ای، معالجه پزشکی، انگیز های مذهبی/ زیارت، فرهنگی و نظیر اینها را شامل می شود.همچنین این سازمان، گردشگری را به سه دسته تقسیم کرده است :
- گردشگری داخلی - : - Domestic Tourism ساکنان یک کشور که فقط داخل آن کشور مسافرت می کنند.
