بخشی از مقاله
چکیده
گردشگری خصوصاًگردشگری مذهبی دردنیای امروزیکی از بخشهای مهّم فعالیتهای توریستی محسوب می گرددکه درکنارآن فعالیتها ی اقتصادی،اکوتوریسمی وجاذبه های تاریخی نیزبه چشم می خورد،مانند سفرحاجیان از سرتاسر دنیبها مکًه مکرمه، این فعالیت ها از دیدگاههای مختلفی مورد توجه قرار گرفته است.درکشور ما بخصوص در زمان تعطیلاتی همچون عید نوروز و تابستان که فصل گردش و مسافرت است. با توجه به اعتقادات مذهبی جامعه ایران، معمولاً حرکت زائران به شهرهای مقدس ازجمله مشهد ، قم و اماکن مذهبی درشهرها و روستاهای مختلف با انگیزه های معنوی بسیار زیاد صورت می پذیرد.
این مسئله دراستان گیلان آمیخته گی زیادی با بحث دانش بومی، اکو توریسم ، صنایع دستی، معماری و ...... دارد.از آنجا که بخش اعظم مشکلات عقب ماندگی و توسعه نیافتگی اماکن مذهبی و ساکنان آن به ناتوانی منابع معیشتی آنها بر می گردد،گردشگری مذهبی با ایفای نقش تکمیلی درکسب درآمد و تنوع بخشی به منابع اقتصادی - با تکیه بر تقویت صنایع دستی - ضمن حل مسایل و مشکلات فوق می تواند به توسعه این اماکن و ثبات جمعیتی آن نیز کمک نماید،از طرفی در توسعه پایدار منطقه بدون آثار تخریبی بر محیط زیست وبانگرش بومی اماکن مذ هبی را می تواند بدنبال داشته باشد در این تحقیق به نگرشی اجمالی در زمینه صنعت توریسم - مذهبی - غرب گیلان،پراکندگی مکانی،بررسی زیرساختهاهمچنین طرح مباحثی مانند جاذبه های مذهبی و فرهنگی،امکانات بالقوه و بالفعل جذب توریسم،تنگناها و علل عدم توسعه بخش توریسم پرداخته شده.پژوهش حاضر با استفاده از روش مطالعات میدانی و کتابخانه ای- اسنادی به ارائه راهبرد در جهت توسعه گردشگری مذهبی و ایجاد فرصت های گردشگری درغرب گیلانو خصوصاً منطقه رضوانشهر پرداخته است.
-1مقدمه
اهمیت روز افزون صنعت توریسم موجب آن شده است که نظر محققین علوم مختلف انسانی،اجتماعی را به خود جلب کند.انجام فعالیتهای توریستی که مشاغل گوناگونی را هم به دنبال دارد،در هرکشوری به عنوان بخشی از فعالیتهای اقتصادی و در کنار بخش کشاورزی و صنعت موجب رونق و پیشرفت اجتماعی و اقتصادی آنان می گردد. اکنون که درعصرارتباطات و شکستن مرزها و تعامل روابط فرهنگی،اجتماعی مختلف به سر می بریم جهانگردی و سفر نه تنها همچون گذشته از اهمیّت ویژه ای در زندگی افراد برخوردار است بلکه به عنوان یکی از مهمترین صنایع جهان مطرح می باشد و با توجه به مناسبات پیچیده اقتصادی و رشد سریع تکنولوژی ماشینی و افزایش میزان فراغت همچنان بر اهمیت آن افزوده می گردد - حبیبی،1385ص. - 1سفرهای زیارتی با انگی زه های روحانی و اعتقادی انجام می شود،اکنون درکشورهای اروپایی سفر زائران از جنبه ها ی گردشگری،بی اهمیت و ناچیز تلقی می شود.
اما در عربستان سعودی در مراسم سالانه زیارت خانه خدا که هر ساله میلیونها مسافر از سراسر دنیا در آن شرکت می کنند بزرگترین سفر گردشگری تحقق پیدا می کند.افزون بر این سفرهای زیارتی در کشورهای هندوستان،ایران و واتیکان، از انواع مهم سفرهای گردشگری به شمار می آیند - الوانی و پیروزبخت،1385،ص. - 92ایران با داشتن شهرهای مذهبی مانند مشهد،قم وشهر باستانی مذهبی ری یکی از مراکز مهم جذب توریسم مذهبی است.که سالانه گردشگران مذهبی بیشماری را با هدف زیارت اماکن متبرکه به خود اختصاص داده است.
علیرغم برخورداری از جاذبه های کم نظیر طبیعی،فرهنگی و تاریخی ایران در زمینه توسعه اشتغالزا،کم هزینه و پردرآمد توریسم با مشکلات جدی روبروست و بطوری که آمار و ارقام نشان می دهد سهم کشور ما از جمعیت حدود 760 میلیون نفری گردشگری در سال 2004 میلادی کمتر از 700 هزار نفر و سهم درآمدهای ما نیز رقمی حدود 700 میلیون دلار از مجموع 622 میلیارد دلار درآمد توریسم جهان بوده است.
وجود تعدادی اماکن متبرکه شیعیان جهان در ایران از یک سو و وجود جمعیت تقریبا 65 میلیونی شیعه در ایران و حدود 200 میلیونی شیعه در جهان و وجود حداقل جمعیت 25 میلیونی گردشگر شیعه در جهان این نوید را می دهد که در صورت برنامه ریزی دقیق می توان تعداد قابل توجهی از این گردشگران خارجی و درآمدهای حاصله را بسوی کشور سوق داد - ذوالفقاری ، 1382 ،ص 96 - .کشور ایران دارای پتانسیلها و جاذبه های قوی تاریخی ، فرهنگی و مذهبی زیارتی می باشد که می تواند زمینه مناسب توسعه گردشگری را در کشور فراهم آورد.
در کشور ما شهرهای مشهد ، قم ، شیراز و تهران با داشتن مراکز گوناگون مذهبی و زیارتی می توانند نقش مهمی در جذب گردشگر مذهبی داخلی و خارجی ایفا نمایند.یکی از فعالترین بخشهای توریستی در ایران گردشگری زیارتی است و این امر به دلیل وجود تعداد بیشماری زیارتگاهها ی معتبر و متبرک در سرتاسر ایران است . مشهد که بارگاه امام رضا - ع - ، در آن قرار دارد به عنوان بزرگترین شهر زیارتی ایران سالیانه میزبان 15 میلیون زائر است.قم محل آرامگاه حضرت معصومه - س - دومین شهر زیارتی ایران به شمار می رود،در ایران تعداد زیادی زیارتگاه مذهبی اسلامی ثبت و شناسایی شده است - زمانی فرهانی، 1379 ،ص72 - .
استان گیلان نیز در شمال کشوربا دارا بودن بقاع متبرکه متعدد با قدمتی طولانی که رقم آن به بیش از900 بقعه میرسد،جلوه ای معنوی به طبیعت گیلان بخشیده و از برکت وجود این اماکن مذهبی اقتصاد منطقه نیز رونق یافته و می تواند از لحاظ جذب توریسمتوجّه عده زیادی از گردشگران و زوار را به خود جلب نماید.در این راستامی توان به اماکن متبرک منطقه مطالعه موردی این تحقیق یعنی رضوانشهراشاره نمود که هرکدام دارای اهمیّت ویژه خاص خود هستند.مانند مسجد سفید به لحاظ قدمت تاریخی،آق مسجد و سلطان برزکوه به لحاظ قرار گرفتن درموقعیت ییلاقی،مقبره غریب بنده وبقعه سید شرف الدین به لحاظ برگزاری مراسم خاص تعزیه در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی بنابراین بومی سازی اماکن مذهبی می تواند درتوسعه پایدار وبرنامه ریزی گردشگری مثمر ثمر باشد.
-2 ویژگیهای طبیعی غرب گیلان
-2-1 موقعیت
قسمت غربی این استان بین مدار 37درجه و 15دقیقه تا 38درجه عرض شمال و نصف النهار 48درجه و 25دقیقه تا49درجه و 15دقیقه طول شرقی واقع شده است.این استان از شمال با دریای خزر و کشورهای مشترک المنافع - شوروی سابق - وازغرب با استان اردبیل واز جنوب قزوین و زنجان همجوار است.در رابطه با محدوده مورد مطالعه غرب استان گیلان در این تحقیق شامل شهرستان های آستارا،تالش،رضوانشهر می باشد.که موقعیت هریک توضیح داده می شود.
شهرستان آستارا در شمال غربی استان گیلان واقع شده از شمال به رودخانه آستارا چای در مرز ایران و جمهوری آذربایجان از شرق به دریای خزر از جنوب به شهرستان تالش، از غرب به استان ارذبیل محدود می شود. مساحت این شهرستان معادل 4251385 کیلومتر مربع است. - معاونت برنامه ریزی استان گیلان ، 1385،ص 17-15 - .شهرستان رضوانشهر در مختصات جغرافیایی 48 40تا 13 49 طول شرقی و 37 25 تا 37 40 عرض شمالی قرار دارد.این شهرستان دارای سه بخش به نامهای پره سر و مرکزی و 4 دهستان به نامهای دیناچال، ییلاقی ارده، خوشابر،گیل دولاب می
باشد.
مساحت این شهرستان 770/3 کیلومتر مربع و جمعیت آن بر اساس آمار سال 1385 به تعداد 64574 نفر بوده که از این تعداد 20346 نفر را جمعیت شهری و 44228 نفر را جمعیت روستایی تشکیل می دهد. این شهرستان از شمال به شهرستان تالش، از جنوب به شهرستان ماسال و صومعه سرا،از شرق و جنوب شرق به شهرستان بندر انزلی و دریای خزر و از غرب به استان اردبیل محدود می شود. از نظر جغرافیایی این استان از سه ناحیه جلگه ای پست،کوهپایه ای و کوهستانی تشکیل شده است. که %34 استان جلگه ای و کوهپایه ای است و %51 را کوهستان های تالش و البرز تشکیل داده است - معاونت برنامه ریزی استان گیلان،1385،ص-15 17 - شهرستان تالش بین عرضهای جغرافیایی 37 درجه و 40 دقیقه تا 37 درجه و 57 دقیقه شمالی و طولهای جغرافیایی 48 درجه و 32 دقیقه تا 48 درجه و 59 دقیقه شرقی قرار گرفته است.
مساحت این بخش 827/7 کیلومتر مربع است.108 روستای آن مسکونی است و یک شهر به نام هشتپر دارد و تراکم نسبی جمعیت آن 103 نفر در هر کیلومتر مربع است.این بخش از طرف شمال به بخش کرگانرود ،از طرف شرق به دریای خزر ،از طرف جنوب به بخش اسالم و از طرف غرب به ستان اردبیل محدود شده است.بخش مرکزی دارای 3 دهستان - کوهستانی تالش ،طولارود ،ساحلی جوکندان - و یک شهر به نام هشتپر - مرکز شهرستان و بخش مرکزی - می باشد.
20617 خانوار با جمعیتی معادل 85258 نفر در این بخش سکونت دارند که از این تعداد 9929 خانوار با 43772 نفر جمعیت در نقاط روستایی و 10688 خانوار با 41486 نفر جمعیت در شهر هشتپر زندگی می کنند.بخش مرکزی تالش از دو قسمت ساحلی جلگه ای و کوهستانی تشکیل شده است.میزان بارندگی در مناطق ساحلی و جلگه ای به حدود 1200 میلیمتر در سال و در منطقه کوهستانی به حدود 900 میلیمتر در سال می رسد.مناطق کوهستانی تا ارتفاع 1300 متر از پوشش گیاهی جنگلی پوشیده شده و پس از آن به صورت مرتع دیده می شود که در ضمن محل سکونت دامداران و ییلاق آنها را در دوره گرم سال تشکیل می دهد.شهر هشتپر ، که در فصل مشترک دو دهستان ساحلی جوکندان و طولارود در منطقه جلگه ای قرار گرفته مربوط به این بخش است - معاونت برنامه ریزی استان گیلان،1385،ص. - 17-15
-3گردشگری بومی ابزاری برای توسعه پایدار و حفاظت از منابع ودانش بومی
سیاست گردشگری پایدار در دنیای امروزی،راهی است که خواهان رشد بلند مدت صنعت گردشگری بدون آثار مخرب بر زیست بومهای طبیعی است.همچنین بر این نکته دارد که در قالب توسعه گردشگری،بشر قادر خواهد بود که جوانب خاصی از محیط در جهت مثبت یا منفی تعدیل یا دستکاری کند - شریف زاده ،مراد نژاد،1381 ص55 - به همین خاطر در طول چند سال گذشته مفهوم گردشگری پایدار تا حدی پیشرفت کرده و جا افتاده است تا بتواند پاسخگوی تهدیدات گردشگری نابسامان باشد ، گردشگری پایدار ، گردشگری را در غالب مرزها بررسی کرده و رابطه مثلث وار میان جامعه میزبان و سرزمین آن را از یک جهت و جامعه میهمان ، یعنی گردشگران را از سوی و فعالیت گردشگری بر قرار ساخته است .
در گذشته گردشگری در این رابطه مثلث وار حرف اول را می زد ، در حال حاضر گردشگری مذهبی قصد دارد تا فشار و بحران موجود بین سه مثلث را تعدیل کرده و در طولانی مدت موازنه ای را بر قرار سازد . همچنین این بخش از گردشگری قصد دارد آسیبهای فرهنگی و محیطی را نیز به حداقل رسانده و رضایت بازدید کنندگان را فراهم ساخته و در دراز مدت مقدمات رشد اقتصادی ناحیه را فراهم آورد و راهی برای به دست آوردن تعادل و موازنه بین رشد نهایی گردشگری و نیازهای حفاظت و نگهداری منابع طبیعی باشد به همین منظور این استراتژی معمولاً دو رویکرد زیر دنبال می کنند:
· گردشگری ابزاری برای توسعه پایدار.
· پراکنش و توزیع به منظور محافظت از سرمایه ها و منابع گردشگری.
-4نگرش بومی به توریسم مذهبی
مذهب یکی از قدیمی ترین و مهمترین عوامل در گردآوری جمعیتها و ایجاد اقوام و دولتها بوده است.معتقدات مذهبی قویترین عامل جغرافیایی در تکوین اولیه شهرها بوده است . این شهرها در اطراف معابد ، آرامگاه ها و بقاع متبرکه ایجاد شده اند که امر زیارت این اماکن متبرکه با توسعه حمل نقل و دیگر تسهیلات مورد نیاز به تدریج مراکز بزرگ شهری را بوجود آورده اند.مکه معظمه در عربستان ، کربلا و نجف در عراق مشهد ، قم و ری در ایران بهترین نمونه های این نوع مراکز شهری می باشند.نقش زیارتگاهی این قبیل شهرها صرفا با انجام مراسم مذهبی ساکنان همان شهرها قابل تبیین و تشریح نیست چرا که این شهرها بطور مستمر و یا فصلی پیروان مذاهب را از مناطق دور و نزدیک جلب می نمایند.
حوزه نفوذ و کشش شهرهای مذهبی مختلف می باشد شهری مانند مکه از حوزه جهانی برخوردار می باشد اما شهرهای مانند نجف،کربلا،مشهد،قم،ری حوزه نفوذشان درکشورهایی که دارای مذهب شیعه می باشند محدود شده .توسعه شهرهای زیارتگاهی متناسب با تعداد پیروان مذهب،مدت اقامت زائران و بالاخره با میزان هزینه هایی است که در زمان زیارت و اجرای فرایض دینی انجام می شود - ذوالفقاری ،1382ص. - 93بر این اساس یکی از شاخصه های مهم توریسم که سهم قابل توجهی از فعالیت های گردشگری را به خود اختصاص می دهد توریسم مذهبی است.
در تعریف توریسم مذهبی اینطور بیان شده است،که گردشگری مذهبی عبارت است از بازدید گردشگران از اماکن مقدس نظیر زیارتگاه ها ؛مقابر امامزاده ها و نظایر آنها در اینجا با دو دسته مختلف از گردشگران روبرو می شویم ، دسته اول کسانیکه از اماکن مقدسه در دین خود بازدید می نمایند و گروه دوم کسانیکه از اماکن مقدسه سایر ادیان دیدن می کنند به عنوان مثال
افراد زیادی وجود دارند که مسیحی نبوده ولیکن ازکلیساهای نقاط مختلف بازدید می کنند،و یا مسیحیانی که به دیدن اماکن مذهبی سایر ادیان می روند.در عین حال مسلمانانی که به زیارت اماکن مقدسه خود نظیر حج و یا سایر اماکن متبرکه می روند در دسته اول جای می گیرند.
در هر حال بسته به نوع هدفی که افراد دارند ، ممکن است یکی از انواع گردشگری مذهبی را انتخاب نمایند. شاید تفاوت این دو دسته در میزان استقبالی که گردشگران از این سفرها می نمایند باشد . چرا که برخی سفرها از لحاظ اجرای فرامین مربوط به آن دین یا مذهب حالت اجباری و یا تاکیدی به خود می گیرند،پس به ناچار همه افراد مومن به آن دین یا مذهب مجبور به اجرای آن سفر،دسته کم برای یکبار می گردند. - دقیقاً نظیر آنچه در دین اسلام مبنی بر زیارت خانه خدا بر مسلمانان واجب است - .در نهایت با توجه به مقاصد افراد،اشکال مختلفی از گردشگری مذهبی شکل می گیرد - . - www.stsi.ir
-5 نگرشی برتوریسم زیارتی در دنیای اسلام و ایران
زیارت ریشه در قلب انسان دارد و حضور دائمی وهمیشگی آن به شکل های متفاوتی در روح انسان جلوه گر میشود.انسان با اشتیاق وصف ناپذیر به سوی مطلق جهان هستی ، همواره وهمه جا در جست وجوی نشانه های وجودی خداست.دین مبین اسلام به ویژه مذهب تشیع گرچه بنیان گذار زیارت نبوده،اما با رسمیت بخشیدن و منسجم نمودن،زیارت را به عنوان بزرگترین بهره ی دنیوی زائر ، جلوه گر ساخته است. زیارت یعنی سفر به اماکن مذهبی به منظور انجام آئین های دینی.انگیزه ی اصلی این سفر اعتقاد عمیق زائران به ادعیه و دیگر اعمال مذهبی است که در مکان های مقدس و الهی صورت میگیرد و در معنای اصطلاحی.زیارت، ملاقات با اشخاص ودیدار در اماکنی است که از نظر زیارت کنندگان دارای احترام ،کرامت ، شرافت ، برتری وخارق العادگی و... هستند.در ادبیات جهانی، کلمه ی زیارت تقریبا" در تمام زبان ها وجود دارد.
البته بعضی از انواع زیارت لغت مخصوص به خود را دارند; نظیر سفر به مکه که - حج - نامیده می شود.برای سفر به آرامگاه های معصومین اسلام از خود واژه ی زیارت استفاده می شود.همین مفهوم را نیز می توان در متون دینی مشاهده کرد.مثلا"،در متون دینی به ما تاکید می شود که به زیارت عالمان دین برویم و یا خانه ی شهدا ، قبر شریف پیغمبر - ص - وقبور شریف اماما ن شیعه - ع - را زیارت کنیم.سفر زیارتی سفری است برای رسیدن به - - خود واقعی انسان - - .رسیدن به چیزی یا کسی یا جایی که به ما کمک می کند،معنای واقعی بنده بودن را متوجه شویم و در نهایت،مفهوم زندگی را درک کنیم.زیارت باید به قصد پرهیزگاری، زهد وتقوا انجام گیرد ، زیارت نیازمند تمایلی روحانی است که نشانه ی اصلی آن،دریافت احساسات معنوی است.
