بخشی از مقاله
چکیده
از پیدایش دوره شهر نشینی، کارکرد تجاري شهرها همراه با زندگی شهرنشینی بوده است. در بعضی از مکان ها نقش تجاري شهر علت اصلی، رشد و بقاء شهري محسوب می گردد . همزمان با رشد و گسترش شهرها کاربري هاي تجاري نیز بطور غیر متناسب در سطح شهر گسترده شده اند و مشکلات عدیده اي را به دلیل عدم رعایت آستانه هاي جمعیتی، عدم رعایت سازگاري، عدم توجه به مسائل زیست محیطی و ترافیکی، عدم تبعیت از ضوابط سیماي شهري و ... براي شهرها به وجود آورده اند. در این میان شهر تاریخی ابرکوه که اخیرا به عنوان یکی از چهارده شهر نمونه ي گردشگري کشور برگزیده شده است نیز از این قائله مستثنی نبوده است.
عدم توزیع صحیح کاربري ها به ویژه کاربري هاي تجاري در سطح شهر، مشکلات ترافیکی در خیابان هاي اصلی شهر را در ساعات بازگشایی واحدهاي تجاري بهمراه داشته است؛ از طرفی عدم توجه به نیاز هاي روزانه محله هاي شهري و عدم مدیریت شهري صحیح در صدور مجوز براي واحدهاي تجاري این شهر، گسترش لگام گسیخته ي واحدهاي تجاري بدون استاندارد و خارج از آستانه اي را در محور اصلی شهر ابرکوه به دنبال داشته است. این پژوهش می کوشد تا ابتدا با استفاده از نرم افزار سیستم هاي اطلاعات جغرافیایی، پراکنش واحدهاي تجاري داخل محدوده ي شهري ابرکوه را بررسی و سپس الگویی متناسب براي پراکنش و ساماندهآتی فعالیت هاي تجاري این محدوده را ارائه نموده و راه حل هایی براي بهبود وضعیت موجود ارائه نماید.
.1 مقدمه
از پیدایش دوره شهر نشینی، کارکرد تجاري شهرها همراه با زندگی شهرنشینی بوده است. در بعضی از مکان ها نقش تجاري شهر علت اصلی، رشد و بقاء شهري محسوب می گردد. در دوران قرون وسطی، بعضی شهرها بودند که به روستاهاي اطراف خود وابسته نبودند، و از طریق بخش تجاري، به حیات خود ادامه می دادند. با بروز انقلاب صنعتی کارخانجات تولیدي و شرکت هاي چند ملیتی، مجبور بودند براي فروش فراورده ها وکالاهاي خود در شهر ها مستقر شوند.
دفاتر فروش شرکت ها بیشتر در مرکز تجاري شهرکه قبلاً مراکز خرده فروشی به طور سنتی در آن مسقر بودند مکان یابی شدند. انبارهاي مراکز عمده فروشی بیشتر در تقاطع خطوط ریلی یا زمینی قرار دارند اما دفتر فروش آنها در بخش مرکزي شهرها می باشد. مراکز عمده فروشی در یک فرایند »جمع و پخش کننده « کالاها ي مورد نیار شهروندان را از طریق مراکز خرده فروشی در اختیار آنها قرار می دهد.
امروزه در پراکنش مراکز تجاري شهرها، دو دیدگاه وجود دارد دیدگاه اول، از الگوي پراکنده مراکز تجاري در شهر و دیدگاه دوم از الگوي توزیع فضایی متمرکز پیروي می کند. در تعیین عملکرد تجاري شهرها غیر از ویژگی هاي اقتصادي- اجتماعی، موقع ت جغرافیایی شهر نیز نقش زیادي در آن ایفا می کند. در دنیاي امروز نقش و عملکرد تجاري شهرها بیش از پیش، اهمیت پیدا کرده است. با پیچیده شدن ابعاد اقتص اد جهانی و پیدایش شرکت هاي چند ملیتی و تمرکز آنها در مادر شهرها و شهرهاي بزرگ، فضاهاي جدیدي حاصل از این فرایند براي پراکنش فعالیت هاي تجاري در شهر ایجاد شده است. در این میان از متخصصان رشته هایی مانند جغرافیا ، اقتصاد ، برنامه ریزي شهري و غیره براي انتظام بخشی و جهت دهی فعالیت هاي تجاري در مناطق شهري استفاده می شود.1
در این مقاله سعی شده است ضمن اشاره به منشأ پیدایش کارکرد تجاري شهرها و سیر تحول و تکامل فضاهاي تجاري در طول زمان و با بیان روش تحقیق به یکی از اهداف مهم در حوزه مدریت شهري یعنی توزیع فضایی کاربري هاي تجاري در محدوده ي شهر ابرکوه که به دنبال آن اهدافی همچون، برداشت کاربري هاي تجاري و ارائه ي آمار و اطلاعات دقیق این کاربري ها در بانک اطلاعاتی و ساماندهی کاربري هاي تجاري شهر ابرکوه در جهت کاهش حجم ترافیک محورهاي اصلی شهر، زیبا سازي و ایجاد سیماي شهري مطلوب را در پی خواهد داشت، دست پیدا کنیم.
.2 تعریف مسئله و روش تحقیق
در شهرهاي جهان سوم که شهرنشینی قبل از شهرسازي صورت گرفته است ، مرکز تجاري در سطح شهر به طور یکسان توزیع نشده است . مراکز تجاري بیشتر در دور یک یا چند هسته شهري شکل گرفته است؛ درحالی که داخل محلات شهري، مخصوصاً نواحی فقیرنشین فاقد مراکز تجاري هستند و شهروندان مجبورهستند براي بهره مندي از این گونه فضاها به مناطقی که واحدهاي تجاري متنوعی دارند - مانند بازار اصلی که در مرکز اصلی شهراست - طی مسیر کنند.
شهر ابرکوه که در استان یزد واقع شده - شکل - 1 نیز از این مستثنی خارج نبوده و اگر برنامه اي براي کاهش سفرهاي درون شهري تدوین و مورد اجرا گذاشته نشود، باعث ترافیک و آلودگی هوا و همچنین به افزایش هزینه ها از سبد درآمدي خانوارها منجر خواهد شد. این درحالی است که در شهرهاي دوران قبل از انقلاب صنعتی هر محله براي ساکنین اش، انواع خدمات تجاري را ارائه می داد. در شهرهاي تجاري قرون وسطایی، از آنجایی که خانه شهرنشینان به منزله کارگاه انبار و محل زندگی بازرگانان، اربابان حرفه ها، کارگران و کارآموزان محسوب می شد، جدایی گزینی طبقات اجتماعی دیده نمی شد. در نتیجه ساخت شهر به صورت منطقه بندي متحدالمرکزي در نمی آمد.
براي راهبرد اهداف این مقاله با رویکرد به روش هاي علمی - تحلیلی و همچنین با بکارگیري از روش هاي اسنادي و میدانی و برداشت اطلاعات مورد نیاز در محدوده شهر ابرکوه و پیاده سازي در نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی 1 و همچنین استفاده از مطالب ارزشمندي در حیطه مدیریت و ساماندهی شهري سعی شده است در جهت انسجام شهري پویا و مداوم برنامه ریزي شودکه. در ادامه به بیان آنها پرداخته می شود.
.3 پراکنش و توزیع فضاهاي تجاري درسطح شهرها
در طول نیم قرن گذشته شهرها ساکنین خود را در بخش ﻣﺮﮐﺰي 2 از دست دادهاند و اشتغال در مرکز شهر کاهش یافته است و خیلی از خرده فروشیهایی که در محدوده اصلی و مرکزي شهر فعالیت داشتند به بیرون از بخش مرکزي شهر منتقل داده شدهاند. »در سازمان فضایی جدید، مشاهده می شود که مرکزیت مدیریت ستادي و خدمات عالی براي تولید کننده ها در مرکز شهر اصلی مستقر می شود؛ فعالیت هاي مرتبط با تحقیق و توسعه در حومه هاي با کیفیت بالا جایگزین می گردد و فعالیت هاي تولید نهایی در شهرها ي لبه اي و درون منطقه مکان یابی می شوند و تولید کنندگان قطعات، اغلب در شهرهاي کوچک مناطق مجاور استقرار می یابند.3
هم چنان که اشاره ﮔﺮدﯾﺪ، پراکنش فضاهاي تجاري در شهرها تا قبل از انقلاب صنعتی به صورت هارمونی و یکسان بوده است. یعنی هربخش و محله می توانست سطح ی از نیازهاي ساکنین خود را برآورده سازد. ولی در جامعه امروزي با پیچیده شدن نیازها و خواستهاي شهروندان، تخصص و تقسیم کار در سطح شهرها ایجاد گردیده است. بدین معنی که نوع مراکز تجاري هر محله با توجه به سطح درآمد آن تغییر می کند . یعنی جدایی گزینی هاي اکولوژیکی از مرکز شهر به طرف حومهها، باعث جدایی مراکز تجاري و تفکیک آن به مغازه هاي لوکس - که نوع جنسها در آنها مرغوب می باشد و قیمت آنها نسبت به مراکز تجاري نواحی فقیرنشین شهر بیشتر است - و سنتی شده است.4
به طور کلی فضاهاي تجاري را میتوان به سه دسته تقسیم کرد:
الف : فروشگاههاي بزرگ چند طبقه که انواع احتیاجات شهروندان را اعم از غذایی، پوشاك، وسایل خانگی در آنها یافت میشود.
ب: فروشگاههاي بزرگ یا سوپرمارکت ها که تنوع اجناس در آنها کمتر است مانند سوپرمارکت هاي غذایی.
ج: مغازههاي کوچک که به طور تک واحدي هستند. مانند قنادي، نانوایی که در جاهاي پرتردد احداث میشوند.
.4 مکان یابی مراکز تجاري
در تعیین مشخصات مکانی هر نوع استفاده از زمین یا هر نوع فعالیت شهري دو عامل هدایت کننده ، یعنی عامل رفاه اجتماعی و رفاه اقتصادي، ملاك سنجش قرار می گیرند. بر اساس این دو عامل، معیارهاي سازگاري، مطلوبیت، سلامت شهر و ایمنی در مکان یابی عملکردهاي شهري، ملاك برنامه ریزي کاربري زمین ﺷﻬﺮي قرار می گیرند.5 »در مکان یابی مراکز تجاري، به غیر از عوامل محلی، عوامل ملی و ناحیهاي نیز نقش اساسی ایفا میکنند و همچنین از تفکرات جغرافیدانان شهري، برنامه ریزان شهري و اقتصاددانان استفاده میشود. ابعاد اقتصادي و تجاري فروشگاهها، عملکردهاي اجتماعی فعال را خلق می کنند - مکانهاي ملاقات عمومی - پس مراکز تجاري عمده فروشی در رفاه اجتماعی شهروندان سهیم میباشند. در پیش بینی مراکز تجاري، باید به کاربري هایی که فعالیت هاي مکمل انجام می دهند اهمیت داد.
