بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف تجزیه و تحلیل توزیع فضایی کاربریهای فرهنگی موجود و پیشنهادی در سطح منطقه 3 شهر تهران انجام شده است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. ابتدا با بررسی و مطالعه ادبیات موضوع در حوزه های کاربری اراضی و مکان یابی، به تبیین 13شاخصِ مکان یابی کاربریهای فرهنگی در قالب دو معیار کلی اقدام شد. در مرحله بعد با تهیه نقشه های فاصله، ارزشگذاری اراضی با توجه به سازگاری یا ناسازگاری آنها با کاربری مورد پژوهش انجام شد.
سپس از طریق همپوشانی لایه های اطلاعاتیو اِعمال وزن آنها در سیستمهای اطلاعات جغرافیایی، بهترین مکانها در تناسب با هدف، شناسایی شد. نتایج تحقیق نشان داد که کاربریهای فرهنگی در منطقه 3 تهران به لحاظ نحوه توزیع در وضعیت مطلوبی قرار ندارند و توزیع مراکز فرهنگی به صورت اتفاقی صورت گرفته است.
همچنین مکان پیشنهادی برای کاربری فرهنگی آتی تناسب خوبی با معیارهای مکانگزینی این نوع کاربری ندارد. بنابراین پس از بررسی مکانهای مناسب جهت احداث مراکز فرهنگی و تطبیق آن با واقعیات زمینی، مکانهای بهینه شناسایی شده و پیشنهادی برای ایجاد مراکز فرهنگی جدید در منطقه اولویت بندی شد.
مقدمه
برنامهریزی فرهنگی به عنوان یکی از زیربخشهای برنامه ریزی شهری، تأمین کننده نیازهای فرهنگی ساکنان مناطق شهری به شمار میرود و فرآیندی است که اوقات فراغت افراد را به فضا و مکان در برگیرنده فعالیتهای فرهنگی پیوند میدهد. این برنامهریزی هنر و علمی مرکب از اطلاعات و تکنیکهای برنامهریزی شهری و علوم اجتماعی برای توسعه زیرسیستمهای فرهنگی منطبق با نیازهای ساکنین است
به رغم همه توجه و تلاشی که مسئولان و سازمان های دولتی برای بهبود امکانات مختلف معیشتی، حمل و نقل، آموزش، تفریح و فرهنگ شهر تهران دارند، باز هم نارسایی های فراوان در سطح این شهر وجود دارد. تهران همچنان یک شهر بدقواره است که بعد اقتصادی آن روز به روز افزایش می یابد و ابعاد دیگر، از جمله بعد فرهنگی آن که زندگی را برای ساکنان معنادار می سازد با مشکلات بیشتری روبرو می شود.
با چنین نگاهی رشد این شهر متعادل، متوازن و همه جانبه نیست. اگر چه از نظر برخی از شاخصها ممکن است با دیگر کلانشهرها همخوانی داشته باشد، اما از نظر شاخصهای دیگر مانند استانداردهای فرهنگی، نارساییهای جدی دارد. درعین حال علی رغم برخی مشکلاتی که در وجوه مختلف زندگی شهری وجود دارد، از منظر فرهنگی و هنری هنوز هم بیشترین امکانات فرهنگی و هنری نسبت به شهرهای دیگر در تهران وجود دارد و بیشترین سهم فضاها و کاربریهای فرهنگی را به خود اختصاص داده است. در همین راستا محققانی به بررسی وضعیت کاربریهای فرهنگی در شهر تهران پراخته اند که در اینجا اجمالا برخی از آنها ذکر می شود:
پناهی - 1380 - در پژوهشی با عنوان » برنامهریزی فضاهای فرهنگی در شهرها - نمونه موردی شهر تهران - « به بررسی مشکلات فضاهای فرهنگی شهر تهران پرداخته و آنها را در دو سطح: کمبودها و مشکلات مربوط به ساختار فعالیتی- کالبدی فضاهای فرهنگی شهر تهران و مشکلات ساختار تصمیم گیری و برنامه ریزی فضاهای فرهنگی شهر تهران شناسایی کرده و راه حلهایی ارائه کرده است
فرهادی و پرهیزکار - 1382 - در مقاله ای با عنوان »تجزیه و تحلیل توزیع فضایی و مکانیابی مدارس ابتدایی منطقه 6 شهر تهران« با استفاده از ابزار تحلیل فضایی سیستمهای اطلاعات جغرافیایی، به بررسی وضع موجود این کاربری در منطقه پرداخته و مکانهای بهینه برای احداث کاربریهای جدید در منطقه مورد مطالعه را پیشنهاد داده و اولویت بندی کرده اند
برزگر - 1384 - در پژوهشی با عنوان »تحلیل توزیع فضایی و مکانیابی کتابخانه های عمومی با استفاده از GIS - نمونه موردی منطقه 7 تهران« مکان استقرار کتابخانه های عمومی در سطح منطقه 7 تهران را تحلیل و ارزیابی و مکانهای جدید برای انواع کتابخانه های عمومی پیشنهاد کرده است
حائری - 1387 - در مقاله ای با عنوان »فرهنگ فضا و فضای فرهنگی در شهر تهران« به بررسی شهرنشینی و بازتاب های فضایی آن در شهر، تمایزهای فضایی شهرنشینی در تهران، سرعت رشد شهرنشینی و ... و هویت شهری پرداخته و نتیجه گرفته که مطالبات فضاهای فرهنگی تهرانی های حومه ای و حاشیه ای و تهران ناپیوسته از سازمان فضایی تهران میبایست مجدداً در دستور کار شهرنشینان، متخصصان و مسئولان قرار گیرد
نبوی - 1387 - در مقاله خود با عنوان »تهران، محله و فرهنگ« به بررسی هویت اجتماعی محله و نقش عوامل فرهنگی در تغییرات کالبدی و کارکردی محله ها در تهران پرداخته و نتیجه گرفته که مقایسه فضاهای فرهنگی- اجتماعی در گذر زمان، بازشناسی عناصر و فضاهای فرهنگی- اجتماعی در مقیاس محله، تبیین نقش محیط برای تعامل فرهنگی- اجتماعی در حیات اجتماعی شهر و همبستگی اجتماعی، همچنین یافتن راهکارهایی برای بالابردن حس تعلق به مکان، تغییر مفهوم شهروندی، تقویت حس مشارکت و توجه به خاطرات جمعی باید مورد نظر باشد
فنی - 1388 - در مقاله ای با عنوان »بررسی ابعادی از تحولات جغرافیای فرهنگی شهر - مطالعه موردی : مناطق 1 و 12 تهران - « به بررسی تحولات فرهنگی پرداخته و نتیجه گرفته که ریخت شناسی فضایی و فرهنگی شهر تهران به طور اعم، و مناطق موردنظر به طور اخص، مظهر تأثیرگذاری ساخت ارتباطات و فناوری های جدید ارتباطی - نوگرایی - و تغییرات سطح رفاه زندگی و پایگاه اجتماعی اقتصادی آنهاست
لطفی و همکاران - 1389 - در مقاله ای با عنوان »ارزیابی مراکز فرهنگی و ورزشی به جهت مکان یابی و احداث این مراکز با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، مطالعه موردی: منطقه 18 شهرداری تهران« تلاش نموده اند با توجه به شاخص های اجتماعی و فرهنگی و عدم تجانس قومی، احداث و مکان یابی کاربری ها را مورد توجه قرار دهند
جهانگیری فرد - 1390 - در پژوهشی با عنوان »طرح پیشنهادی مکانیابی کتابخانههای عمومی منطقه چهار شهر تهران، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی « بر اساس معیارهای مرکزیت و سازگاری، ضمن بررسی وضعیت موجود، مکانهای مناسبتر جهت احداث کتابخانههای جدید را پیشنهاد کرده است
محققان دیگری نیز به بررسی و تحلیل فضایی کاربری های فرهنگی در شهرهای مختلف پرداخته اند که در اینجا به لحاظ رعایت اختصار ذکر نمی شوند.
دراین مقاله به بررسی وضعیت انواع کاربریهای فرهنگی در منطقه 3 شهر تهران با مدل فرایند تحلیل شبکه پرداخته و در پی یافتن پاسخی برای این پرسشها بودیم:
-1 وضعیت فعلی کاربریهای فرهنگی در منطقه 3 از نظر معیارهای مکانیابی چگونه است؟
-2 آیا مکان پیشنهادی برای احداث کاربریهای فرهنگی در آینده از ظر معیارهای مکانیابی مناسب است؟
برای رسیدن به پاسخ این سؤالات از روشهای کتابخانه ای و توصیفی- تحلیلی با استفاده از ابزار مصاحبه و به کارگیری معیارهای طبیعی و انسانی متعدد در سیستمهای اطلاعات جغرافیایی بهره برده ایم. پس از بررسی مطالعات پیشین و نظر متخصصین مرتبط با مکان یابی کاربری های فرهنگی، لایه های موثر در کاربری فرهنگی از قبیل مراکز مسکونی، پارک و فضای سبز، مراکز دانشگاهی، کتابخانه، باشگاههای ورزشی، مراکز نظامی، ایستگاه های اتوبوس و... تعیین شد و در مرحله بعد به تهیه نقشه موقعیت مکانی این کاربریها پرداخته شد، سپس نقشه ارزش مکانی بر اساس فاصله از این کاربریها تهیه شد. در مرحله آخر پژوهش حاضر، با رویهم گذاری نقشههای عناصر مورد بررسی، نقشه پهنههای مناسب برای ایجاد مکان های فرهنگی تهیه شد. در واقع در این پروژه، مکان یابی در سیستمهای اطلاعات جغرافیایی سه مرحله اصلی را شامل شد:
-1 تهیه لایه های اطلاعاتی برای هر عنصر
-2 طبقه بندی هر لایه اطلاعاتی بر اساس میزان ارزش
-3 ترکیب همه لایه های اطلاعاتی و در موارد لازم اعمال ضرایب لازم و تهیه نقشه نهایی.
در پایان نیز مناطق پیشنهادی برای احداث کاربری فرهنگی را با توجه به میزان مطلوبیت بر مبنای ظرفیت، سازگاری و دسترسی اولویت بندی کرده ایم.
ویژگیهای منطقه 3 شهر تهران
از نظر تقسیمات اداری شهر تهران به 22 منطقه و 12 ناحیه شهرداری تقسیم شده است. منطقه 3 به عنوان بخشی از شمیران قدیم در پهنه شمال شرقی شهر تهران واقع شده است. محدوده منطقه 3 به این قرار است:
حدشمالی: بزرگراه چمران، بزرگراه مدرس و بزرگراه صدر
حدشرقی: خیابان پاسداران و خیابان شریعتی
حدجنوبی: بزرگراه رسالت، بزرگراه حقانی و بزرگراه همت
حدغربی: بزرگراه چمران
منطقه 3 از شمال با منطقه 1، از شرق با منطقه 4 ، از غرب با منطقه 2 و از جنوب با مناطق 6 و 7 هم مرز و همجوار است. بزرگراههای شهید صدر، مدرس، چمران، رسالت و همت از این منطقه می گذرند. بزرگراه مدرس منطقه 3 را به دو نیمه شرقی و غربی تقسیم کرده است.
نقشه .1 موقعیت منطقه 3 در شهر تهران
مساحت منطقه 31/208 کیلومتر مربع یا 2945 هکتار است و از این حیث در رتبه دهم شهر تهران قرار دارد و 4/3 درصد از کل وسعت شهر تهران را شامل میشود. این منطقه دارای 6 ناحیه و 12 محله به نامهای ونک، آرارات، امانیه، حسن آباد، زرگنده، اختیاریه، درب دوم، داودیه، سیدخندان، قبا، قلهک و دروس و کاوسیه است.
بافت شهری منطقه 3بافتی معاصر است که تکوین آن عمدتاً پس از سال 1334 خورشیدی بوده و رشد کرده است. این بافت حول سکونتگاه هایی روستایی شکل گرفته و در اراضی پیرامون آنها باغداری و کشاورزی رواج داشته است.
تغییرات جمعیتی منطقه 3، نسبت به شهر تهران نزولی است. این منطقه در طول دورهی شکلگیری خود تا به امروز، رشد جمعیتی کمتری نسبت به مناطق متناظر خود داشته است. متوسط رشد
سالانه جمعیت منطقه3 از سال 1359 تا 1385، در حدود 1/13 درصد بوده است. متوسط تراکم ناخالص و خالص جمعیتی این منطقه برابر با 98/7 و 291 نفر در هکتار می باشد. میزان جوانی جمعیت در منطقه3 کمتر از سهم نسبی جمعیت در کل شهر تهران است و در مقابل آن میزان کهنسالی جمعیت به مراتب بیشتر از کل شهر تهران است.
جدول.1 مساحت و ویژگی های جمعیتی محدوده مورد مطالعه در سال 1385
کاربری اراضی و خدمات شهری موجود در منطقه 3
امروزه تحول کاربری اراضی شهری به عنوان فرایندی مؤثر در فضای شهری مطرح استاین. تحول که غالباً در اثر فعالیت انسانی روی می دهد به دلیل نبود برنامه اصولی، بیتوجهی به توسعه پایدار و نداشتن مدیریت پایدار و بدون در نظر گرفتن محدودیت های زیستی به یکی از مهمترین معضلات شهرها در فضای نوین تبدیل شده است. عوامل تأثیرگذار بر تغییرات کاربری را میتوان به سه دسته عوامل قانونی، اقتصادی، جمعیتی تقسیم کرد. عوامل جمعیتی در تغییر کاربری اراضی مهمترین عامل است و دو عامل دیگر را تحت الشعاع قرار میدهد
تحلیل چگونگی تغییرات کاربری اراضی منطقه 3 تهران منعکس کننده آن است که به دلیل نقش خدماتی این منطقه در طی چند دهه اخیر، اکثر زمین ها به کاربری مختلف بخصوص کاربری مسکونی و تجاری تبدیل شده اند. کاربریهای فرهنگی موجود در منطقه 3 شامل سینما، فرهنگسرا، موزه، مساجد، کتابخانه، کلیسا، حسینهها، امامزاده و زیارتگاهها، فضاهای سبز، فضاهای ورزشی و تفریحی میباشد.
علاوه بر این تعدادی از گالری های هنری و سالن های برگزاری نمایشگاه های فرهنگی و هنری نیز در این منطقه وجود دارد. نقشه 2 نشان می دهد که وضعیت توزیع برخی از کاربری های فرهنگی منطقه 3 از جمله سینما، مسجد، نگارخانه، مجتمع های فرهنگی، تفریحی، ورزشی و حسینیه تقریبا دارای پراکنش یکنواختی در محدوده منطقه 3 هستند.
نقشه .2توزیع فضایی کاربریهای فرهنگی منطقه 3 تهران
برای انجام تحلیلها، ماتریسی به کارشناسان ارائه و پس از تکمیل جمع آوری و طبقه بندی شده است. در مرحله بعد نتایج پرسش نامه وارد نرم افزار اکسل شد و از تمام روابط عناصر میانگین گرفته شد. به لحاظ رعایت اختصار تنها بخشی از نتایج میانگین گیری در جدول 2 پیوست آمده است. بعد از به دست آوردن میانگین مقادیر وابستگی میان عناصر، جمع سطرها و ستون ها محاسبه شده و از بین جمع اعداد سطر و ستون بزرگترین اعداد را مشخص و از بین این دو عدد کمترین مقدار انتخاب شد. در مرحله بعد میانگین های به دست آمده را بر این عدد تقسیم کرده و برای ادامه کار ماتریس روابط کل از طریق رابطه 1 محاسبه شد.
در این رابطه، T نتایجی است که باید در این برنامه به دست آید. D همان نتایجی است که در برنامه اکسل از میانگین پرسشنامه مرتبط با وجود رابطه بین عناصر که از متخصصان به دست آمد و I هم ماتریس واحد می باشد. ماتریس واحد ماتریسی است که قطر آن 1 و بقیه خانه ها صفرمی باشد. باید در برنامه متلب1 این رابطه محاسبه شود. به منظور محاسبه ماتریس روابط کل، نرم افزار متلب به کار گرفته شده است.
بعد از فرآیند تعیین ماتریس روابط کل، داده های به دست آمده دوباره در نرم افزار اکسل وارد شد در این مرحله میانگین کل جدول را محاسبه کرده و بعد از فرمول نویسی روابط و وابستگی عناصر به دست می آید. اگر اعداد به دست آمده از عدد میانگین کل بیشتر بود به معنی این است که بین آن دو عنصر رابطه وجود دارد و اگر کمتر از عدد میانگین کل بود هیچ رابطه ای بین آن دو عنصر وجود ندارد.
در نهایت در یک جدول جداگانه برای عناصری که با هم ارتباط دارند عدد 1 و برای آنهایی که رابطه ای ندارد عدد صفر درج می شود. به این ترتیب مشخص می شود که کدام عناصر با هم ارتباط دارند. به لحاظ رعایت اختصار تنها بخشی از نتایج حاصل از این محاسبات در جدول 3 پیوست نشان داده شده است برای محاسبه ارزش نسبی و وزن هر یک از عناصر از نرم افزار سوپر دسیژن 2 از طریق وارد کردن دو خوشه انسانی و طبیعی و عناصر آنها، و در ادامه با تجزیه و تحلیل روابط میان عناصر انجام شد.
نرم افزار با توجه به این که مقیاس ارزش گذاری در فرایند تحلیل شبکه ای3 بین 1-9 است با در نظر گرفتن معیار کنترلی مقایسه زوجی را به صورت جدول مقایسه زوجی و برای هر کدام از عناصر به صورت جداگانه انجام داد. یعنی در هر مرحله یکی از عناصر به عنوان معیار کنترلی مشخص شد و روابط آن عنصر با عناصر دیگر وارد نرم افزار شد. در نهایت همه عناصر مورد نظر با توجه به ارتباطی که با دیگر عناصر دارد، با عناصر داخل خوشه خود و با عناصر داخل خوشه دیگر با هم مقایسه شدند که به دلیل رعایت اختصار جداول خروجی آنها در اینجا آورده نشده است.
