بخشی از مقاله
چکیده:
سکونتگاههاي استان تهران، به دلیل دگرگونی و تغییرات محیطی، ماهیت نظام اجتماعی-اقتصادي حاکم ازگذشته، هجوم جمعیت و گسترش شهرها، با دوگانگی فضایی و شکلگیري فضاهاي روستایی توسعه نیافته مواجه است. از سوي دیگر، سکونتگاههاي روستایی استان به لحاظ تفاوت در دسترسیها، از سطوح توسعه یافتگی متفاوتی برخوردارند. عوامل متعددي در پیدایش، شکلگیري و گسترش فضاهاي توسعه یافته روستایی نقش داشته اند؛ اما عوامل اقتصادي و گسترش منطقه شهري تهران پیش برنده عمده این پدیده بوده است.
بررسی نشان میدهد الگوي توزیع فضایی استان حاکی از الگویی بین شعاعی و خوشهاي است و آنچه بر شکلگیري این الگو حاکم است عمدتا ناشی از تمرکز بیش از حد موجود در استان است. براي ایجاد تعادل در ساختار فضایی موجود، که یکی از اهداف برنامه ریزي فضایی است، ضروري است عوامل توسعه دهنده و بازدارنده هریک از این فضاها بررسی و بر اساس تحلیل روابط میان فضاهاي کلان و فضاهاي روستایی، راهبردهاي فضایی براي توسعه روستایی تعیین شود. در این مقاله، پس از سطح بندي روستاهاي استان به لحاظ توسعه یافتگی، سناریوهایی براي ایجاد تعادل درنظام سکونتگاهی استان ارائه و سناریوي مطلوب از این بین انتخاب شده است.
الگوي شبکهاي به دلیل وجود معیارهایی همچون: هماهنگی و همکاري گسترده میان سکونتگاهها و عدم تمرکز شدید در فضاي سکونت و فعالیت و برابري توسعه اي شهرها، افزایش ارتباطات، تعاملات و جریانهاي گوناگون، ارتباط مستقیم سکونتگاهها با یکدیگر، پیوستگی نظام شهري و روستایی و همچنین یکپارچگی درون نظام روستایی به عنوان سناریوي مطلوب پیشنهاد و در نهایت جهت گیريهاي راهبردي براي توسعه روستایی ارائه شده است.
-1 مقدمه
گرچه دنیاي در حال توسعه با مسائل شهري متعددي روبرو است، اما بنظر می آید، مسائل روستایی آن نه تنها عمیق تر، بلکه راه حل بسیاري از مسائل شهري را نیز عملاً در چاره جویی براي مسائل روستایی دانسته اند. برنامه ریزي فضایی، با هدف دستیابی به سازمان فضایی مطلوب و از بین بردن عدم تعادلها در ساختار فضایی، سکونتگاهها را با توجه به نقش و کارکرد هریک از آنها فارغ از شهر و روستا بررسی می کند تا بتواند فضاهاي توسعه یافته را از توسعه نیافته تشخیص دهد و به بررسی عوامل بازدارنده و تقویت کننده توسعه در هریک از این فضاها بپردازد.
بدون بررسی همه جانبه روستاها از نظر میزان توسعه یافتگی و سپس طبقه بندي آنها بر اساس نتایج بدست آمده، برنامه ریزي فضایی مناسبی حاصل نمی شود. این مقاله سعی دارد به بررسی نقش و جایگاه نظام روستایی به عنوان بخشی از نظام سکونتگاهی بپردازد و جهت گیریهاي راهبردي در توسعه روستایی را براي نمونه موردي تهران معرفی کند. در این مطالعه بر اساس اطلاعات سرشماري عمومی نفوس و مسکن سال - 1385 فرهنگ آبادیها - ، روستاهاي استان با انتخاب شاخصهایی رتبه بندي، سطح بندي و بر اساس شاخص مرکزیت وزنی و بکارگیري روش تحلیل خوشه اي، فضاهاي توسعه یافته روستایی شناسایی شده است.
در ادامه بر اساس تحلیل روابط میان فضاهاي کلان و فضاهاي روستایی راهبردهاي فضایی مورد نیاز براي توسعه روستایی پیشنهاد شده است. پس از تعیین فضاهاي روستایی توسعه یافته و بررسی ساختار فضایی فعلی استان تهران سناریوهایی جهت رسیدن به ساختار و سازمان فضایی مطلوب پیشنهادکه در نهایت سناریوي مطلوب از بین سناریوها انتخاب شده است. نتایج و اطلاعات مربوط به سطح بندي روستاهاي استان از نتایج مطالعات طرح تهیه و تدوین برنامه آمایش استان تهران که با مشارکت نگارندگان این مقاله تهیه شده است، استخراج شده که براي اطلاع بیشتر می توان به این مطالعات مراجعه نمود. در این مقاله تعریف مفاهیم بکار رفته به شرح زیر می باشد:
توسعه:
تحولی است اقتصادي- اجتماعی که درعالم واقع رخ می دهد و فرایندي است که جامعه را از وضعیت سنتی به وضعیت مدرن و مطلوب در کلیه ابعاد اقتصادي، اجتماعی و... متحول می سازد. با توجه به مؤلفه هاي مورد نظر، توسعه عبارت است از تغییر برنامه ریزي شده در نظام و مناسبات حاکم بر آن به منظور افزایش مطلوبیتهاي جامعه.
توسعه روستایی:
فرایندي است که نقش و کارکرد روستایی را تقویت کند یعنی موجب:
- ایجاد و افزایش فرصتهاي شغلی متنوع
- دسترسی به خدمات اجتماعی و زیربنایی به منظور تأمین رفاه عمومی و عمران محیط روستایی و افزایش ظرفیت تولید
- ایجاد تعادل نسبی بین مناطق شهري و روستایی به لحاظ امکانات و فرصتهاي اقتصادي و اجتماعی بشود. - دانشنامه،1388،ص - 299
روستا:
فضاي اجتماعی است که با برخورداري از تراکم نسبی ناچیز جمعیت و نوع غالبی از فعالیت اقتصادي، بیشتر ساکنان آن به فعالیتهاي بخش اول اقتصادي - کشاورزي - می پردازد - دانشنامه،1388،ص - 399 با توجه به تعریف مذکور، ویژگیهاي محیط روستایی عبارتند از:
-محدود بودن فعالیتهاي بخشهاي دوم و سوم اقتصادي در عرصه هاي مشخص و معین
-هویت جمعی مشترك که با نام روستا تبیین می گردد.
برنامه ریزي فضایی:
مجموعه فنون و روشهاي مورد استفاده براي قانونمند کردن و انتظام فضایی اقدامات اثرگذار بخش عمومی و خصوصی بر نحوه مکان گزینی و استقرار جمعیت و فعالیتهاي اجتماعی و اقتصادي در عرصه هاي فضایی به منظور اثرگذاري بر توسعه فضایی جهت حفظ منابع طبیعی و کوشش در راستاي رفع بنیادین تضادهاي آشکار و پنهان برآمده از فعالیتها، سیاستها و راهبریهاي عمومی، بدینسان توسعه فضایی به پراکنش فیزیکی پدیده هاي طبیعی و انسان ساخت و فعالیتهاي انسانی در سرتاسر سرزمین - کلیت فضا - و همچنین، بر نحوه توزیع فعالیتهاي اقتصادي و اجتماعی بر حسب کیفیت و دامنه نیاز آنها به فضا تأکید می ورزد. - دانشنامه ،1388،ص - 140
-2 فرضیه
نگرش بخشی و نبود نگاه یکپارچه سرزمینی - برنامه ریزي فضایی - نسبت به روستاها، موجب توسعه نیافتگی روستاهاي استان شده است. بدون بررسی همه جانبه روستاها از نظر میزان توسعه یافتگی و سپس طبقه بندي آنها بر اساس نتایج بدست آمده، برنامه ریزي فضایی مناسبی حاصل نمی شود. راه مناسب براي توسعه روستایی، اتخاذ نگرش سیستمی به سکونتگاهها فارغ از شهر یا روستا بودن و اعمال مدیریت توسعه یکپارچه - الگوي شبکه اي - ، در منطقه شهري تهران می باشد.
-3 بیان مسأله
استان تهران بدلیل ماهیت نظام اجتماعی-اقتصادي حاکم از گذشته هاي دور، به همراه تنوع و گوناگونی در شرایط محیط طبیعی و نیز محیط اجتماعی-فرهنگی، به نوعی از مناسبات و روابط مکانی - فضایی - برخوردار شده که می توان عنوان »دوگانگی فضا« در قالب قطب و پیرامون - نقاط شهري و حوزه هاي روستایی - را بر آن اطلاق نمود که از این رو استان با فضاهاي روستایی توسعه نیافته مواجه است. - ابوالفضل مددي،1388، ص. - 1 پیامد این شرایط تضعیف رو به تزاید فضاهاي روستاهایی و قطبی شدن جمعیت، فعالیتها و امکانات در شهرها - به علت صرفه جوئیهاي ناشی از مقیاس - ، عدم تعادل منطقه اي، تخلیه بیش از پیش سکونتگاههاي روستایی یا تبدیل آن به شهر بویژه در نواحی حاشیه اي استان بوده است.
