بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مؤلفه های مهم و اساسی در توسعه هر کشور، فرهنگ است و انسان به عنوان موجودی فرهنگی، محور آن می باشد و در ارتقاء سطح فرهنگ شهر و جامعه کوشا است. پیچیدگی های مسائل شهری در ایران و به خصوص در شهرهای بزرگ، بومی نشدن دانش طراحی شهری با توجه به مؤلفه های فرهنگی، اجتماعی و عدم رشد و بلوغ، از جمله دلایل محدود ماندن آن است. اصول حاکم بر توسعه شهر درقالب علم معماری و شهرسازی نمود بارزترین و ملموس ترین جلوه فرهنگ و تمدن بشری به عنوان اولین هنر سازگار با مفاهیم هنری است و از طرف ادیان و فرقه های مذهبی مورد استفاده قرارگرفته، استقبال ایرانیان مسلمان از این هنر موجب شده تا سالها بعنوان تنها هنر اسلامی به درج مفاهیم دینی و مذهبی اسلامی بپردازد.
بطوریکه در ذهن اغلب مردم با شنیدن واژه هنر اسلامی، معماری اسلامی تداعی می شود. در این مقاله سعی شده به روش مطالعه در زمینه طراحی شهری و انطباق شهرهای امروزی با گذشته و رابطه آن با فرهنگ و سنت استفاده شود. بنابراین با توجه به گسترش جغرافیایی و تنوع اقوام و سنن متفاوت کشور به معماری بومی و شهرسازی نیاز است به شرایط اقلیمی و خاص هر منطقه بپردازیم و ارزشهای نهفته در تجارب گذشتگانمان را بیش از پیش نمایان سازیم.
کلمات کلیدی: توسعه، معماری، شهرسازی، فرهنگ، سنت.
-1 مقدمه
مفهوم هویت، سابقه ی تاریخی طولانی دارد هویت یک ملت و فرهنگ یک کشور در طی یک دهه یا حتی یک سده ساخته نمی شود هویت و فرهنگ شاخصه یک تمدن است که در طی قرنها شکل می گیرد و تأثیر خود را در معماری و شهرسازی آن کشور منعکس می کند. معماری گذشته ایران به خصوص در دوران پس از اسلام، مملو از نمونه های با ارزش بکارگیری مؤلفه های سنت و فرهنگ می باشد. نقش مؤلفه ها و شاخص های بومی در طراحی شهری که هویت بخش فضای کنونی ایران است موجب شد تا در این پژوهش با بیان این که مفهوم پایداری ریشه های مستحکم در مبانی سنت و فرهنگ دارد، ساختار معماری و شهرسازی بوم گرای ایران را از نقطه نظر کمال گرای معماری اسلامی در شهرهای اسلامی با روشی تحلیلی و رویکردی استدلالی مورد مطالعه قراردهیم.
برخلاف این واقعیت روشن، متأسفانه تاریخ معاصر ایران به دلایل زیاد و در ابعاد مختلف با انقطاع فرهنگی و گسست از تجارب تاریخی در سنتهای ارزشمند فرهنگ خودی، مواجه شده است و یکی از آثار این گسست، دور شدن از هویت بومی و ارزشهای اسلامی در آثار معماری امروز ایران است. در صورتیکه همیشه سنت با عوامل جدید و نو محیطی و شهری به نحوی در تقابل با هم قرار دارند و همزمان، سنت براساس مرور زمان و تداوم و سازگاری محیط مطرح می شود و با عامل نو و به روز بودن و تازگی تعریف می گردد، اما عدم استفاده درست از تجارب ارزشمند تاریخی در حوزه معماری، ادعای انقطاع فرهنگی و سنت در معماری را اثبات می نماید.
در طول زمان با ملاحظه سیر تحول معماری و شهرسازی همواره مواجه با نوگرایی در برهه های تاریخهستیم که نهایتاً رو به تکامل بیشتر و اعتلای بهتر معماری و شهرسازی هر دوران است و این خود اشاره ای بارز به معنی لغوی سنت که همان راه، روش، سیرت، طریقه، عادت می باشد دارد و به هر حال در هر زمانی بعضی از موارد در طول دوره ای طولانی به صورت عادت و سیرت درآمده و در همان زمان بعضی از موارد به صورت همگام عاملی تازه و نو مطرح می شود و به عبارتی، خاصّ آن زمان استمثلاً، اگر نگاهی تاریخی به یک عنصر داشته باشیم میتوانیم طاق گهواره ای را که در دوران اشکانی معمول شد و ساخت ایوان نیز رایج گردید و این عامل نو به صورت یک سنت، به دوره بعدی که ساسانی بود، رسید و با تکامل خیلی بیشتری در دوران اسلام جلوه یافت تا اینکه امروز با تکامل و تلفیق مصالح نوین به عنصری مدرن در معماری مذهبی تبدیل شده است.
در اینجا به مصداق و نمونه موردی خود که شهر مشهد است می پردازیم و از دیدگاه شهری به آن نگاه می کنیم، یادش به خیر آن روزها، روی هر بامی از ساختمان های مشهد که مد رفتیم، چشم مان به گنبد طلایی حضرت می افتاد، نوری از امید دل مان را روشن می کرد. در خیابان های منتهی به حرم، برق گنبد طلایی، اشک شوق را از چشم های مان روان می کرد. زائران، مجاوران و همشهریان چه خاضعانه دست بر سینه می گذاشتند و سلامی به بلندای تاریخ این شهر تقدیم حضرتش می کردند. نقطه عطف شهر، حرم بود. هویت شهر، حرم بود، نگاه حضرت را بر زندگی مان احساس می کردیم. با تمام وجود حس می کردیم که بچه محل آقا امام رضا - ع - هستیم.
اما حالا دیگر نقطه عطف و شاخص مهم این شهر مزهبی گم شده است. انگار آن زنجیری که ما را به اصل مان پیوند می داد، گم کرده ایم و دیگر کمتر اثری از هویتش می بینیم. هویتی که هر روز دور می شود در حالی که همه شهرهای دنیا با ساختن یادمان در پی هویت سازی برای خود هستند، ساختمان های بزرگ و مرتفع و توسعه افقی شهر، هر روز ما را از هویت اصلی مان دورتر می کند. در گذشته در شهرهای اسلامی بلندترین ساختمان هر شهر مناره مسجد بود. هنوز هم خط آسمان شهر یزد گنبد فیروزه ای مسجد جامع آن است که میان گنبدهای گلی می درخشد.
در قرون وسطی هم در شهرسازی گوتیک اروپا از هر خیابان شهر می توانستید برج ناقوس کلیسای آن شهر را ببینید. در روزگاری که شهرهای مختلف جهان برای خود هویت می سازند، ما باید از هویت شهرمان دفاع کنیم. برج میلاد تهران، ساختمان برج های دوقلوی مالزی، بنای یادمانی برج های دوقلوی تجارت جهانی و برج ایفل پاریس همه بناهای یادمانی هستند که تلاش دارند برای شهرهایشان هویت بسازند. اما متاسفانه در شهرهای مذهبی امان با ساخت وسازهای بی توجه به موازین شهرسازی و هویتی همواره در حال نابود کردن هویت شهری چند هزارساله هستیم.
-2 هنر سنتی، هنر دینی
همواره مفهوم هنرهای سنتی، با هنر مردمی و کاربردی در هنر سنتی، ترکیبی از زیبایی و فایده، همراه بوده است. سنت تنها از طریق هنر خویش می تواند پیش برود و محیط و شرایطی فراهم کند که در آن حقایق به همه جا منتشر شود، محیطی که در آن، آدمی در جهانی از معنا مطابق با حقیقت سنت مورد نظر به سر برد و بزیست، به همین خاطر تا آنجا که ضبط های تاریخی اجازه می دهد، سنت پیش از اینکه نظام های فلسفی و الهیاتی خود را تکامل بخشد، هنر مقدس اش را خلق نمود و شکل دهی کرد. - نصر، سید حسین، سال انتشار: 1380صفحه . - 112کاربردی بودن هنر سنتی، مغایرتی با مقدس بودنش نداشته است، اما طبیعی بودن و مردمی بودنش، چندان سنخیتی با تکنولوژی مدرن ندارد.
اما با وابسته کردن دینی بودن هنر با سبک ارایه اش، شاید دیگر نتوان هنر دینی یا مقدس داشت. چرا که همواره سبک های جدید و بیان های نوینی وجود خواهند داشت که در تقدس زدایی یا تقدس بخشی به روح یک مفهوم نقشی ندارند، بلکه فردی که آن بیان را به کار میگیرد و مفهومی که مد نظر است باید قابلیت درک و بیان و ارائه آن والایی و تعالی را داشته باشند وگرنه ابزار بدوی یا ابزار مدرن، تنها مخاطبین متفاوتی را جذب کرده، هماهنگی با دوره های مختلف تاریخی را معنی می کنند والزاماً ماهیت مفاهیم مستتر در خود را دگرگون نمیکنند. - نصر، سید حسین، سال انتشار: 1380صفحه. - 115
-3 هنر و تکنولوژی
همنشینی هنر با تمامی مصادیق زندگی در طی همه دوران، در کنار همنشینی تکنیک با تمامی مصادیق زندگی معاصر، اجتناب ناپذیر است. چرا که کمیت حاکم بر جوامع انسانی امروز، عجین شدن ایشان را با تکنولوژی به عنوان عامل تأمین کننده بعد هنری تکنیک، احتیاج به اجازه، نیازهای کمی، رقم زده است ندارد و ناشی ازخلّاقیت است، اما بعد محتوایی و مضمونی در تکنیک، البته تا حد زیادی بستگی به ایدئولوژی های مختلفی دارد که هنرمندان از آنها الهام میگیرند و لذا میتوان گفت که در هر نوع ایدئولوژی و دستگاه معرفت شناختی، حدود تکنیک ها تفاوت پیدا میکنند. علی رغم ناگزیری انسان معاصر از رویارویی با مظاهر تکنولوژیک در زندگی، امکان رعایت حد و مرزها و یا غرقه شدن در این مظاهر، که همان گم شدن هدف و جابجایی مقصد با مقصود است وجود دارد، لیکن در شکل مطلوب و دست یافتنی، مکمل بودن ایده های والا و ابزار تکنولوژیک تسریع و تسهیل کننده در هنرها را داریم. - نبوی، سید عباس، سال انتشار: 1378صفحه. - 45
-4 حفظ هویت در کنار پیشرفت و تکنولوژی
امروزه نمی توان توسعه را متوقف کرد، پیشرفت نکرد، بلکه باید پیشرفت و فناوری را در اختیار گرفت و از آن ها برای رسیدن به اهداف ملی استفاده کرد. همان طور که مقام معظم رهبری فرمودند پیشرفت را بومی کنیم. پس آیا
