بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با تنوع یافتن منظر بناهای عمومی شهری ، بالاخص بناهای مذهبی ، ضوابط و اصول حاکم بر طراحی بناهای آنها از بین رفته و گاه مساجد یا زیارتگاه هایی با ظاهر غیر مسجد و مزار دیده می شوند؛ در حالیکه در گذشته تمایزهای خاصی بین منظر بناهای مذهبی از مقوله زیارتگاه، مسجد یا مصلی قابل مشاهده بوده است. این پژوهش با بررسی دو مسجد و مزار و مصلی اصیل و قدیمی درارسن شهری اصفهان قصد دارد با روش روانشناسی زبان فضا و کشف تمایز معنایی آنها بر اساس روش و مدل برایان لاوسون بین این بناها تمایز معنایی را مشخص کند تا بتواند از راهکارهای اساسی در توسعه پایدار معماری و شهرسازی ارائه کند.
مهم ترین عوامل تمایزات معنایی طبق رویکرد توسعه پایدار در حوزه معماری در این بناها ، در طبیعت گرایی تزئینات و تنوع حجمی نور و سایه و فاخریت مصالح و ... است، که در زیارتگاه ها این موارد دارای ظهور حداکثری و در مصلی دارای ظهور حداقلی است ، چراکه برای دستیابی به اصول و ضوابط توسعه پایدار در زمینه معماری سنتی اصفهان ، توجه خاص به اصول معماری این بناها ، حائز اهمیت است.
-1 مقدمه
اماکن مذهبی در ایران ، پیشینه ای طولانی دارند و همواره کشش و جذابیت ویژه ای داشته و علاوه بر معنویت خاص خود از لحاظ فنی و هنری نیز در زمره چشمگیرترین نمونه ها و جلوه های هنر معماری اسلامی قرار گرفته اند .در طول تاریخ این بناهای مذهبی ، شکلهای مختلفی به خود گرفته است و به نظر می رسد تفاوت در نحوه تجلی صفات و مفاهیم ، باعث ایجاد تفاوت های کالبدی در آن ها گشته است .این پژوهش سعی دارد تا اماکن مذهبی را از نظر چگونگی تفاوت های کالبدی و معنایی در طول زمان و نحوه تجلی معنایی و صفات معرفتی ،مورد بررسی قرار داده و به گونه هایی در این زمینه دست یابد.
مبنای این پژوهش بر اساس مفاهیم عرفانی تشبیه ، تنزیه و صفات جمال و جلال صورت گرفته و بنظر می رسد با توجه به جایگاه این اماکن و نقش و نشانی که می تواند در جامعه اسلامی ایفا کند ، جنبه های مختلف موجودیت آن در سطوح متفاوت معنایی ، با استفاده از مفاهیم تشبیه ، تنزیه و صفات جمال و جلال ، قابل بررسی است. تشبیه ، تنزیه، جمال و جلال ، هریک از طریق ویژگی های خاصی در بنا متجلی می شوند . در این پژوهش ، سه معیار شناخته شده به عنوان مولفه های تشبیه و تنزیه در اماکن مذهبی عبارت اند از : -1طبیعت گرایی -2 بکارگیری نماد ، نشانه و آیه -3 مرکز گرایی ، محورگرایی و کانون مندی فضا.
همچنین ، معیارهایی که به عنوان نمونه های جمال و جلال در فضاها شناخته شده اند ، عبارت اند از : -1 نقش فضای درونی در پذیرش زائر -2استفاده از مصالح فاخر و پرتزئین -3 سلسله مراتب فضایی و تنوع فضاها در نحوه رسیدن به مرکزیت فضا. بدین صورت در طول پژوهش با بررسی معیارهای مطرح شده ، به سه گونه معرفتی مشخص ازمزارها دست خواهیم یافت که عبارتند از : -1 مزارهای تشبیهی - جمالی -2 مزارهای تنزیهی -جلالی -3 مزارهای تشبیهی - جمالی و تنزیهی . در تحقیق حاضر ، جمع آوری اطلاعات و مستندات موجود در زمینه اماکن مذهبی ، از طریق مطالعات اسنادی، کتابخانه ای و تحقیقات میدانی صورت گرفته است .ارائه مستندات جنبه اثباتی ندارند و بیشتر تاییدکننده معیارهای مطرح شده است .
به این ترتیب ، بررسی معیارها با استفاده از روش مقایسه تطبیقی در اماکن صورت گرفته است و از طریق روش استدلالی - تحلیلی ، نتیجه هایی حاصل شده است .لازم به ذکر است نظریه هنجاری معماری بنا ، سعی دارد از بعد تئوریک و بر اساس مبانی اسلامی ، صحت خود را از طریق استدلال منطقی به اثبات برساند . این نظریه کمک می کند تا بتوان مهم ترین نمونه-های الگوساز موجود در ایران را مورد بررسی قرار داد و به گونه شناسی معنایی از اماکن مذهبی دست یافت.
تشبیه و تنزیه از مفاهیم مهم عرفانی اند که تجلی آن ها در اماکن مذهبی به طرق گوناگون صورت می گیرد ».تشبیه در اماکن مذهبی به معنای استفاده از نمودهایی است که درک خداوند را برای انسان آسان تر می کند و موجب ایجاد رابطه ای صمیمانه تر با وی می گردد - .«حمزه نژاد ، مهدی ،1390 ، . - 54 بدین جهت در اماکن تشبیهی ، از عناصری استفاده شده که موجب به حداکثر رسیدن میزان تشبیه شده و صفاتی را متجلی ساخته است که درک حقیقت را تا منزله درک انسان ها ساده و آسان می کند.
در مقابل آن ،موکن تنزیهی به دنبال عاری نمودن ویژگی های جسمانی و تشبیهی از ذات حق است و بر خلاف موکن تشبیهی ، سعی در به حداقل رساندن نمودهای کالبدی و توصیف ذات پروردگار متعال با استفاده از این نمودها دارد. در این اماکن ، سیر به تنزیه تمنای دل است و این اماکن نمود کاملی است از جلال خداوندی . به طور کلی می توان اظهار نمود که تشبیه و تنزیه در حقیقت درک درجه انسان ها است از ذات پروردگار.آن گاه که به ذات حق بنگریم ، می توانیم شناخت محدود از وی بیابیم و این محل تشبیه است .
به نظر می رسد تفاوت های بنیادی میان مولفه های تشبیهی و تنزیهی - تجسدگونه و تجلی گونه - و مولفه های جمالی و جلالی وجود دارد . » مظاهر جمال ، جنبه های تشبیهی و ملموس کمال را دارند و جنبه های جذاب کمال اند . در مقابل ، مظاهر جلالی ، عمدتا خاصیت تنزیهی دارند و تنها جنبه دست نیافتنی بودن کمال را بیشتر منعکس می کنند.« - نقره کار ، 1387، - 117 بدین ترتیب می توان گفت که وحدت و تجلی جمال و جلال خداوندی و بکارگیری تشبیه و تنزیه در تار و پود کالبدی فیزیکی ، به طرق گوناگون در اماکن مذهبی صورت می گیرد.
در این میان ، بناهایی که بیشتر مظهر کالبدی و تشبیهی دارند ، بیان کننده ویژگی جمالی - متناسب با بات صفات صمیمیت ، زیبایی و دعوتگری - است و این اماکن جزء اماکن تشبیهی به حساب می آیند . در مقابل عاری نمودن ویژگی های تشبیهی و بکارگیری تنزیه و به حداقل رساندن نمودها و مظاهر کالبدی ، بیان کننده ویژگی های جلالی - متناسب با صفات قهر ، غضب ، هیبت و انزوا - است و این اماکن در گروه اماکن تنزیهی - جلالی قرار می گیرند و بهره گیری از ویژگی های مشترک هر دو گونه ، مزارهای تشبیهی -جمالی و تنزیهی - جلالی را به دست می دهد . با توجه به این تفاسیر و اینکه در منظر شهری گذشته ، در مسئله خوانش، بین بناهای عمومی مذهبی ، نسبت به سایر بناهای عمومی تمایز وجود داشته است و این تمایز در بین سه گونه بناهای مذهبی یعنی مسجدو مزار و مدرسه آشکار بوده است، اما در منظر شهری امروز ، این خوانش از بین رفته است.
