بخشی از مقاله
چکیده
رشد و توسعه شهرنشینی همراه با پیامدهایی که از تحولات زندگی شهری حاصل می شود، این ضرورت را ایجاب می کند تا درچهارچوب نگاهی جامع به بررسی و ارزیابی فرایندهای فرهنگی شهرنشینی، پرداخته شود. توسعه شهر نشینی باعث افزایش رویکرد به مادیگرایی، کجروی، بیعاطفهگی و بروز بزهکاری میگردد و از آنجا که در شهرها افراد شناختی از یکدیگر نداشته و در نتیجه کنترل و نظارت اجتماعی بر عملکرد آنان از میان رفته است موجب شکل-گیری نابهنجاری اجتماعی میگردد به گونهای که طبق آمارهای انتشار یافته از سوی برخی موسسات جرمشناسی شاهد افزایش 3/5 درصدی خشونت در شهرها بودهایم که ارتباط مستقیم با توسعه شهرها و افزایش جمعیت دارد.
فضاهای عمومی به عنوان یکی از وضعیتها و موقعیتهایی که بسیاری از کنشها بین افراد جامعه در آنها اتفاق می افتد، میتوانند به واسطه طراحی نامناسب، فرصت ارتکاب بسیاری از جرائم را فراهم آورند. نظریه توسعه شهر نشینی با رویکرد پیشگیری از جرم درصدد است تا با طراحی به کارگیری درست فضا، از فرصت های مجرمانه که معلول طراحی نامناسب فضا هستند، بکاهد. آنچه از امنیت به عنوان دریافت عینی وذهنی یاد می-شود ناشی از ساختار و نحوهی چیدمان محیط است. لذا برای افزایش آن باید معیارها و استانداردهای برای طراحی فضاهای شهری در نظر گرفت. این مقاله به بررسی توسعه و عوامل توسعه شهرنشینی با رویکرد پیشگیری از جرم می پردازد. به طوری که پس از شناخت شهرنشینی و مولفههای امنیتی، اصول پیشگیری از جرم در آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت. هم چنین پس از آن نیز راهکارهای پیشگیری از جرم از منظر شاخصهای کالبدی نیز ارائه خواهد شد.
واژه های کلیدی:امنیت، توسعه شهرنشینی، پیشگیری از جرم، کالبد.
مقدمه
درمورد امنیت تعاریف متعددی وجوددارد .تعاریف لغوی این واژه عبارت است از حفاظت در مقابل خطر - امنیت عینی - ، احساس ایمنی - امنیت ذهنی - ،رهایی از تردید،، آزادی از اضطراب و بیمناکی، و داشتن اعتماد و اطمینان موجه و مستند - ربیعی، - 1384B44 چنانکه باری بوزان امنیت را عبارت دانسته » محافظت در برابر خطر،احساس ایمنی و رهایی از تهدید … ازست - بوزان، - 1378-52 از طرفی مفهوم امنیت در شهرها طی دهه های گذشته با رشد و توسعه شهرنشینی و گسترش کلانشهرها وپیچیده تر شدن روابط اجتماعی شهروندان در شهرها از حالت اولیه و جنبه های فیزیکی محسوس خارج شده وابعادمختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را در بر گرفته است - موسوی و همکاران، - 1390-40 صاحب نظران و اندیشمندان برای برقراری امنیت شهری نظریه ها و
طرح های مختلفی را ارائه کرده اند.
یکی از این نظریه ها که مورد پذیرش جامعه علمی نیز قرار گرفته است، نظریه یا رویکرد پیشگیری جرم از طریق طراحی محیط - - cpted می باشد و معتقد است از طریق طراحی محیط فیزیکی می توان به پیشگیری از بروز جرم و کاهش جرم پرداخت - 760-2001 - Tilley در این رویکرد به نقش مردم و مشارکت آنها توجه ویژه ای شده است چنانکه بانک جهانی بر این باور است که این روش طراحی ، این امکان را فراهم می کند که شهروندان، نماینده ای کلیدی در ایجاد امنیت خویش باشند و از مشارکت اجنماعی آنها در جلوگیری و کاهش جرایم بهره برده می شود. - محسنی و همکاران، - 21-1389 در بسیاری از نقاط جهان منجمله ایران تأمین امنیت و ایجاد شهرهای امن در سرلوحه برنامه های توسعه قرار گرفته است .اهمیت این موضوع با توجه به بحران شهرنشینی در ایران محسوس تر خواهد شد - صالحی - 1390-5 رویکردهای پیشگیری از جرم، الگویی از نگرش و رفتارهاست که هدف آن کاهش خطر جرم و بالا بردن احساس امنیت و اطمینان است که بهطور جد بر کیفیت زندگی در جامعه تأثیر میگذارد. - اشنایدر و کیچن، - 1387-16
پیشگیری از جرم را میتوان به طور کلی در دو هدف کاهش حقیقی جرم و افزایش احساس سلامتی و امنیت تعریف کرد - بیات رستمی و همکاران - 1389-24در این پژوهش تأثیر محیط کالبدی در پیشگیری از وقوع جرم و بالارفتن احساس امنیت شهر، براساس نظریه های مرتبط با شهرسازی مورد بررسی قرار خواهد گرفت .در واقع این پژوهش به بررسی تأثیر عناصر کالبدی در پیشگیری از جرم و ارتباط آنها با رویکرد محیطی پیشگیری از جرم - CPTED - می پردازد که به طراحان و برنامه ریزان حرفهای شهر در خلق محله و شهر امن کمک می کند تا با استراتژی حاضر و اصول پیشگیری از جرم ضمن خلق مکان هایی امن به سمت توسعه ی شهری امن گام بردارند .به بیانی دیگر با ایجاد محیط کالبدی مطلوب در محله از طریق از بین بردن فرصت های جرم و تمرکز تسهیلات و خدمات محله ای در درون محله می توان به توسعه محله ای امن در آینده امید داشت.
توسعه شهرنشینی
با آغاز شهرنشینی و از سویی جریان اصلاحات ارضی در هرچند اقتصاد به شیوه معیشتی خانواده ادامه داشت , مهاجرت روستاییان به شهرها سرعت گرفت . به طوری که 50 درصد مهاجران برای کار به کلان شهر ها رفتند و جذب کارهای ساختمانی و خدماتی در شهر می شدند که این روند خود در افزایش جمعیت شهری , بی انگیزگی حضور در روستا و دگرگونی هویت مهاجران تاثیر گذار بود و مهاجران را هرچه بیشتر با اصالت , زادبوم و کارهای کشاورزی بیگانه می کرد و گسست شغلی , فرهنگی و اجتماعی را دامن می زد . با دگرگونی های صنعتی , شهرنشینی مدرن چهره جدیدی از خود به جای گذاشت، به طوری که امروزه شهرهای قدیمی , روستاییان زیادی را در خود جای می دهند و بزرگتر و بزرگتر می شوند .
شاید اگر در 4 دهه گذشته شهرنشینی , تفاوت درآمد روستایی و شهری , جذابیت زرق و برق زندگی شهری , روستاییان را به شهر ها سوق می داد , امروزه علاوه بر موارد یاد شده ناهمسانی امکانات شهرستانهای کوچک نسبت به کلان شهر ها , عدم تمرکز زدایی از شهرهای بزرگ و نیاز به بهره مندی از خدمات مختلفی چون خدمات درمانی , تجاری و علمی , توجه مردم را به سوی شهر های بزرگ جلب می کند که ما شاهد توسعه جمعیتی شهر های قدیمی هستیم .. - ابوالفضل کشاورز-توسعه شهرنشینی - نظام شهرنشینی و روند سریع آن در کشور های در حال توسعه سبب هجوم گسترده به شهرها و پیدایش بخش خدمات متورم، حاشیه نشینی گسترده، بیکاری پنهان، پیدایش دوگانگی شبکه های اجتماعی مهاجرین در شهرها می گردد.
رشد و»توسعه شهرنشینی «1همراه با پیامد هایی که از تحولات زندگی شهری حاصل میشود،این ضرورت را ایجاد می کند تا در چهارچوب نگاهی جامع به بررسی و ارزیابی فرایندهای فرهنگی شهرنشینی،پرداخته شود. این امر در ایران که شهرنشینی را نه در روندی مستمر و فزاینده در زمان، بلکه در حرکتی تصاعدی پذیرا شده است، و از توزیع متعادل منابع،خدمات و تسهیلات در سطوح ملی و منطقه ای برخوردار نیست2، بیشتر دچار چالش می شود .از سویی دیگر شهر راتولیدکننده فرهنگ می دانند و شهر محصول فرهنگ را دارای این توانمندی می دانند که یک قالب فرهنگی باشد، چنان کهتونیس - Toennies، - 1887 شهرنشینی را مرحله گذار ازاجتماع - - Gemeinschaft می داند که مبتنی بر عقله های خونی و دارای روابط انسانی گرم است، تا به جامعه و - - Gesellschaftکه سازمان یافته و مبتنی بر قرارداد وروابط انسانی سرد است، تبدیل شود.
باید به این امر نیز اشاره داشت که شهر دیگر حالت استاتیک و ایستا ندارد بلکه درعین پویایی، متغیرهای درونی و متاثرهای بیرونی فراگیری رادر خود می پروراند و در چهارچوب همین نکته است که به زعم،""Walter Benjaminتجربه و خاطره زندگی درکلانشهر دچار دگرگونی و دگردیسی می شود.احساس امنیت در فضاهای شهری یکی از مهمترین شاخص های کیفیت فضا محسوب می شود .اهمیت این موضوع به اندازه ای است که در طبقه بندی نیازهای بشر که توسط مازلو جامعه شناس و روانشناس امریکایی مطرح گردیده ، امنیت پس از نیازهای فیزیولوژیک - آب و غذا و - ...به عنوان دومین طبقه از بنیادی ترین نیازها معرفی شده است .در همین راستا سازمان ملل برای جلب توجه همه افکار علمی، سیاسی ، عمومی و اجرایی شعار روز جهانی اسکان بشر را در سال 2007 در همین ارتباط "A safe city is a just city"برگزید - - www.unhabitat.org
امنیت
تاکنون در زمینه امنیت تعاریف گسترده ای ارائه گردیده است . "امنیت "از ریشه عربی امن است .در فرهنگ آکسفورد،واژه» «security به درحفظ بودن، فراغت از خطر یا اضطراب و تشویش معنی شده است. - - oxford,1999,p:371 که لازم به توضیح است تفاوت است بین واژه امنیت - - security و ایمنی - - safety ؛ security رهایی یا حفاظت از خطر نگرانی، اقدامات پیشگیری برای تضمین امنیت از یک کشور، شخص، مقوله های ارزشی و »safetyوضعیت در امان بودن، وضعیت بی خطر بودن و توانایی برای حفظ سلامتی« معنی شده است. - همان - 390 در شهر امن، ایمنی در فضای شهری تأمین شده و فرد در شهراحساس امنیت خاطر و فقدان خطر میکند .درواقع پایه بحث شهر ایمن بیشتر برمسائلی متمرکز است که میزان خطرات را به حداقل برساند .بر همین اساس هرگونه اقدام مداخلاتی در کالبد شهر نیز باید با توجه به راهبردهای این رویکرد صورت گیرد. احساس امنیت در یک جامعه به احساس روانی شهروندان از میزان وجود یا عدم وجود جرم و شرایط جرم خیز در آن جامعه باز میگردد و هر مقدار فراوانی جرم و شرایط جرم خیز بالاتر باشد احساس امنیت شهروندان پایین تر است - رجبی پور،. - 1384:93
امنیت اجتماعی
برخی از کارشناسان احساس امنیت را در یک جامعه مهم تر از وجود امنیت در آن میدانند؛ زیرا ممکن است در جامعه ای امنیت از لحاظ پلیس وجود داشته باشد اما فرد احساس امنیت نکند - صالحی،. - 86-1387:92 به این منظور حالات چهارگانه در رابطه با بعد عینی و ذهنی امنیت قابل ذکر است:
امنیت وجود دارد، احساس امنیت نیز وجود دارد.زندگی سالم هر فرد را تشکیل می دهد .نیاز جامعه سالم و انسانی به امنیت روانی برای رشد و تحول در ابعاد گوناگون زندگی بیشتر از نیاز به آسایش و رفاه است زیرا در سایه امنیت و آرامش روانی است .تامین
-امنیت وجود ندارد، احساس امنیت نیز وجود ندارد.امنیت در همه ابعاد آن به ویژه امنیت روانی و ارامش جمعی مهم
-امنیت از نظر پلیس و شاخصها و معیارهای آن وجود دارد اما مردم احساس امنیت نمی کنند.
-امنیت مطابق با شاخصهای پلیس و معیارها و استاندارهای محیطی نیست اما مردم احساس امنیت میکنند - ذاکری، - 27:1390
مهمترین نیاز بشر امنیت است، چنانکه در طبقهبندی نیازهای مازلو، امنیت در درجه دوم اهمیت و پس از نیازهای فیزیولوژیک قرار گرفتهاست. محققان بر این باورند که عوامل گوناگونی چون عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... در ایجاد امنیت مؤثرند، که در این میان میتوان به نقش و تاثیرات محیط نیز اشاره نمود. هدف مقاله حاضر بررسی مراحل تکامل رویکرد پیشگیری از جرم توسط طراحی محیط3، بعنوان مهمترین رویکرد در جلوگیری از وقوع جرم و ایجاد امنیت محیطی با استفاده از طراحی و سپس ارائه راهکارهایی برای کمک به معماران و طراحان شهری در جهت طراحی محیط شهری ایمن در برابر جرایم است. امنیت از جمله واژگان مهمی به شمار می آید که به رغم کاربرد آن، محتوا و مدلول فلسفی -عینی اش مبهم و بسیار متعدد و متنوع میباشد .
به همین دلیل گفته می شود که این واژه دارای یک مفهوم ذاتا نسبی است و ازآن به واژه ای مبهم و توسعه نیافته یاد می شود .از سوی دیگر، امنیت پدیده ای متأثر از مؤلفه های مادی ذهنی به شمار می آید - مکین لای، - 1381-59 از تنوع تعاریف ارائه شده در باب مفهوم امنیت مشخص است که توافق عمومی بر سر تعریف امنیت وجود ندارد .دلیل این امر آن است که به اعتقاد کارشناسان، امنیت مفهومی است مبهم، ذهنی، نسبی، قابل انتزاع ازسوی نخبگان و در محیطی که در آن تهدید وجود دارد، تعریف می شود، از اینرو ما هیچگاه نبایستی انتظارداشته باشیم .لازم به ذکر است که برداشت محدود و متداول از امنیت »
امنیت … تعریف واحد و مطلقیازمنحصراً به حوزه نظامی یا به نحو کلی تر به موضوع حفظ تمامیت ارضی کشور یاصرفاً ایمنی و دوام فیزیک یک حکومت خاص در برابر تهدیداتی که بالقوه خشونت آمیز هستند مربوط می شود و اکنون تعریف هایی از این دست در حال از میان رفتن است ، زیرامعمولاً به دست کم گرفتن سایر مولفه های امنیت و پایین آوردن عوامل اجتماعی و اقتصادی تا سطح داده های ثانویه یا تقلیل دادن آن ها به عواملی که به نحو غیر مستقیم بر دولت و ثبات آن موثرند منجر می شود - سابق، - 1377-7 اندیشمندان بر اساس دیدگاهها و رویکردهای مختلفی به تعریف وطبقه بندی امنیت پرداخته اند .به عنوان نمونه بر اساس یکی از این تقسیم بندی ها، امنیت به دو بخش امنیت درونی و بیرونی تقسیم می شود. امنیت درونی یا امنیت روانی یکی از مهم ترین فاکتورهای ترین وظیفه و مسئولیت دولت ها و خواسته ملت ها و جوامع به شمار می رود. - حسنی و همکاران، - 1390-77
علاوه بر این امنیت در جامعه شناسی حداقل دارای سه وجه است .بقا، توسعه و رضایت، رهایی و زیبایی .بقا به مصونیتی معطوف است که حیات و ادامه هستی را تضمین کند .وجه رضایت مرحله بالاتری از بقاست و به مصونیتی معطوف است که خشنودی و رضایت را از ادامه حیات تضمین می کند .زیبایی، دربرگیرنده رهایی است و بر وجوه آزادگی و آزاداندیشی توجیه می کند - نویدنیا، - 1388-60 از دیدگاهی دیگر، امنیت از سه لایه اصلی و متکامل تشکیل شده که عبارتند از : امنیت فردی، امنیت اجتماعی و امنیت ملی - عنایت و همکاران، - 1391-82همچنین ابعاد و اجزای امنیت انسانی بر اساس گزارش توسعه انسانی1994 - سوبینی، - 13:1390
فضای عمومی
همچنین فضاهای عمومی به عنوان صحنه نمایش زندگی جمعی که بیشترین تعامل بین افراد در آن ها برقرار می شود و میزان قابل توجهی نیز از جرائم در این فضاها روی می دهند، از اهمیت زیادی برخوردار است . طراحی فضاهای عمومی با رویکرد پیشگیرانه و اجرای راهبردهای این نظریه در فضاهای عمومی، می تواند علاوه بر پیشگیری از جرم و بهبود کیفیت محیط زندگی، از هزینه های جرم نیز بکاهد.فضاهای عمومی فضاهایی هستند که افراد و گروه های اجتماعی در آن سهیم بوده و بیشتر از آن که فضایی برای تعاملات اجتماعی و یا
