بخشی از مقاله
چکیده
از جمله علل بروز بحران هویت در شهرهای ایران، ناهماهنگی کالبد توسعههای معاصر با اصول و ارزشهای ملی، فرهنگی، تاریخی و زیستی می باشد که ناشی از تقلیدهای کورکورانه و ناقص از الگوهای غربی است. معیارهای پایداری شهرها که شامل جنبههای اقتصادی، اجتماعی وزیستمحیطی است که امروزه به یک عنصر مهم در برنامهریزی شهری تبدیل شده است. چنانچه این معیارها بهشکل صحیحی در قالب ضوابط و مقررات شهرسازی در آید، بهگونهای که الگوی ایرانی- اسلامی در آن نمود داشته باشد، گام مؤثری در تحقق اهداف و آرمانهای توسعه پایدار خواهد بود.
هدف از مقاله حاضر یافتن معیارهایی برای شهرهای پایدار بر مبنای الگوی ایرانی- اسلامی است که در آن ابتدا به تجزیه و تحلیل مفهوم توسعه پایدار پرداخته شده و ویژگیها و ضوابط موجود درآنها بیان میگردد. سپس با توجه به ویژگیهای یک شهر اصیل اسلامی، اصول و معیارهای آن با شهرهای پایدار مورد مقایسه قرار میگیرد تا در پایان معیارهایی ارائه گردد که توجه به آنها علاوه بر اینکه الگوی ایرانی- اسلامی را در شهرسازی تداوم میبخشد، راهگشای برخی مسائل توسعه شهرهای پایدار نیز خواهد بود.
کلمات کلیدی: شهر اسلامی، توسعه پایدار، ویژگی شهر اسلامی، شهر پایدار. مقدمه
هدف توسعه در جوامع اسلامی - ایرانی رسیدن به ارزشهای متعالی انسان- که در هدف خلقت انسان منظور گردیده - می باشد، و رشد انسان، هدف فعالیت های مادی قرار گرفته است. همچنین در این راستا، ده معیار اصلی توسعه و پیشرفت شناسایی شده از منابع معتبر اسلامی - ایرانی یعنی؛ قرآن کریم، نهج البلاغه، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و دیدگاههای بنیانگذار کبیر جمهوری اسلامی ایران در صحیفه نور و بیانات مقام معظم رهبری عبارتند از: تقوا، علم محوری، قانون مداری، رفع فقر از جامعه، عقل گرایی، آزادی، مردم مداری، شایسته مداری و تخصص گرایی، نظم و عدالت اجتماعی - نقی زاده، 1390، ×. - 11
به عبارت دیگر مهمترین اهداف عالی و آرمان های بلند جامعه و تمدن اسلامی، ایجاد و معرفی تمدنی است که به بهره گیری مناسب و بهینه از مواهب خدادای و تجربیات و علوم جامعه بشری، بتواند نمایشگر ارزش ها و اصول اسلامی در همه ابعاد وجودی خویش باشد. یکی از ابزار چنین تمدنی، عبارت است از محیطی اسلامی که انسان های عضو آن تمدن بر اساس اعتقادات و باورهای خویش آن را بوجود آورده اند و در آن زیست می کنند. آنچه که امروزه امری بدیهی بنظر می رسد این است که شهرها و محیط های زندگی موجود در ممالک اسلامی و از جمله ایران سنخیتی جامع با اصول و ارزش های اسلامی و ملی ندارد و بنابراین تغییر و دگرگونی در آنها امری ضروری بنظر می رسد - نظرپور،1389، × . - 41
هدف از این مقاله- که به شیوه توصیفی - تحلیلی است، یافتن معیارهایی برای شهرهای پایدار بر مبنای الگوی ایرانی - اسلامی است که در آن ابتدا به تجزیه و تحلیل مفهوم توسعه پایدار پرداخته شده و ویژگیها و ضوابط موجود درآنها بیان می گردد و سپس با توجه به ویژگیهای یک شهر اصیل اسلامی، اصول و معیارهای آن با شهرهای پایدار مورد مقایسه قرار می گیرد تا در پایان معیارهایی ارائه گردد که توجه به آنها علاوه بر اینکه الگوی ایرانی- اسلامی را در شهرسازی تداوم می بخشد، راهگشای برخی مسائل توسعه شهرهای پایدار نیز خواهد بود.
توسعه پایدار
واژه توسعه پایدار از اواسط دهه 70 م. و پس از بحران نفتی سال 1973 ، بسیار به کار رفته است. امروزه، بحث توسعه پایدار، یکی از بحث های بسیار مهم و ر ایج در سطح بین المللی است . سازمان ها و نهادهای پر طرفدار محیط زیست در جهان و همچنین سازمان ملل از مهمترین ارگانهای دخیل در این امر هستند. بحث جدی و کارشناسانه در این مورد، پس از بحران مذکور، آغاز شد که نقطه اوج این بحثها، در سال 1992 به کنفرانس جهانی توسعه پایدار، معروف به "اجلاس زمین" در شهر ریودوژانیرو برزیل انجامید که بعدها به اجلاس ریو مشهور شد و در آن قطعنامه هایی برای ارائه راه بردهایی در جهت توسعه پایدار کشورهای جهان صادر شد و کشورهای جهان ملزم به پیروی از این قطعنامه شدند. سال بعد، در سال 2002 ، کنفر انس دیگری در شهر ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی در سطح وزرای کشورها و کارشناسان محیط زیست برگزار شد و هدف آن تاکید بر مصوبات کنفرانس ریو و اجرایی تر کردن این مصوبات در سطح جهانی بود . هرچند تاکنون تعریف های زیادی از توسعه پایدار ارائه شده،
ولی محور تمامی آنها توجه به نسلهای بعدی، آینده محیط زیست و حفاظت از محیط زیست از جمله تعاریفی که در توسعه پایدار استفاده می شود، عبارتند از: × براساس گزارش برانت لند - رشد کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه - WCED = توسعه پایدار عبارت بود از: توسعه ای که نیازهای کنونی جهان را تامین کند، بدون آنکه توانایی نسل های آتی را دربرآوردن نیازهای خود به مخاطره افکند و این که توسعه پایدار رابطه متقابل انسانها و طبیعت در سراسر جهان است - ُِ،ٌُُْ،× . - Unesco
براساس اعلامیه ریو : در توسعه پایدار، انسان مرکز توجه است و انسانها، هماهنگ با طبیعت، سزاوار حیاتی توأم با سلامت و سازندگی هستند؛ توسعه حقی است که باید بصورت مساوی نسلهای کنونی و آینده را زیر پوشش قرار دهد؛ حفاظت از محیط زیست بخشی جداناشدنی از توسعه است و نمی تواند بصورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد؛ باتوجه به سهم متفاوت در آلودگی محیط زیست، کشورها مسئولیت مشترک، ولی متفاوتی در این زمینه دارند - ُْ،ٌُُْ،× . - Unesco بطور کلی مفاهیم توسعه پایدار در سه حیطه دارای مضامین عمیقی است: .1 پایداری محیطی .2 پایداری اقتصادی .3 پایداری اجتماعی.
شهر پایدار
مفهوم شهر پایدار و ویژگیهای آن در دهه 1990 بارها از سوی محافل علمی و اندیشمندان و نیز سازمانها و نهادهای رسمی و غیر رسمی مورد توجه قرار گرفته است. از جمله تعاریفی که برای شهر پایدار ارائه شده است، عبارتند از: بر طبق تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و برنامه ریزی، شهرهایی پایدار نامیده می شوند که نیازهای حال حاضررا بدون لطمه زدن به توانایی های نسل آینده برای رویارویی با نیازهایشان، پاسخ دهد.
جغرافیا و برنامه ریزی شهری 369
ویلر در مقاله خود سال 1998 ویژگیهای شهر پایدار را این گونه معرفی می کند: متراکم و جمع وجور، استفاده کارآمد از زمین، استفاده کمتر از خودرو با این حال دسترسی بهتر، استفاده کارآمد از منابع، آلودگی کمتر، اتلاف انرژی کمتر، ترمیم سیستمهای طبیعی، محیطهای زندگی و مسکن خوب، اقتصاد پایدار، مشارکتهای اجتماعی و حفظ فرهنگ های محلی وخرد. × جنکز و دمپسی در تعریفی گسترده و جامع از شهرهای پایدار چنین می گوید : شهرهای پایدار از لحاظ اقتصادی ، خودکفا و کارآمد و از لحاظ اجتماعی عدالت محور بوده و به حفاظت زیست محیطی از تمام گونه های طبیعی کمک می کنند - ٍِ،ًًٍّ، . - Goul d
شهر ایرانی- اسلامی
هر شهر، تجلی باورها و آرمانها و ارزش های فرهنگی مردم است، مشتمل بر ویژگی ها و فضاها و عناصری که مردم را در شیوه زیستشان راهبری و کمک می کند و بر فرهنگ و رفتار مردمان تاثیر دارد. ارکان این شهرها دارای 3 وجه است که همگی وابسته به انسان است. این وجوه عبارتند از: .1 وجه فکری و اعتقادی ؛ .2 وجه فرهنگی و اخلاقی و رفتاری؛ .3 وجه کالبدی که حاصل عمل انسانی و فضای رفتارها و تجلی گاه باورهای اوست. اما شهر اسلامی چه خصوصیاتی دارد، آیا شهری است با گنبد و منار ه های متعدد، برخوردار از اماکن مذهبی متنوع و دارای چهره تاریخی و باستانی مانند شهرهای اوایل اسلام ؟
و یا شهری است با انسان هایی موحد؟ برای ظهور یک شهر اسلامی، انطباق و همپوشانی سه فضا بعنوان ارکان اصلی ضرورت دارد. این سه فضا عبارتند از:.1 فضای فکری، .2 فضای عملی.3 فضای عینی یا کالبدی. ارزش های نهفته در شهرهای اسلامی عبارتند از:.1 ارزش دینی و مذهبی .2 ارزش اجتماعی .3 ارزش های فرهنگی و میراثی .4 ارزش زیبایی شناختی .5 ارزش تاریخی .6ارزش شهرسازی و معماری .6 ارزش تنوع عملکردی .7 ارزش هویتی .8ارزش تبلیغی ترویجی .9ارزش تنوع زیست محیطی - فرشیدی،1389، . - 54
مقایسه معیارهای شهرهای پایدار با معیارهای شهرهای اسلامی
شهرها و مجتمع های زیستی از جمله بارزترین و ملموس ترین جلوه های فرهنگ بشری است که با ارائه فضاهایی عینی و قابل ادراک، بسیاری از مؤلفه های فکری وذهنیِ متأثر و منتج از آن را بیان می کند. علاوه بر این نوع ارتباط، فضاهای شهری، محیطی فرهنگساز و تأثیرگذارند که می توانند در شکل گیری نظام زیرساختی وذهنیِ جامعه اثربخش باشند. شهرهای اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. در بررسی شهر اصفهان به عنوان نمونه ای از شهر ایرانی- اسلامی اصول و قواعد زیر را در طراحی آن معرفی می نماید: اصل کثرت، اصل وحدت، اصل تمرکز، اصل عدم تمرکز، اصل تجمع، اصل تباین، اصل توازن، اصل ترکیب، اصل استمرار، اصل زمان و اصل ایجاز - حبیبی، 1384، . - 98
