بخشی از مقاله
چکیده
کتاب نقشی بی بدیل در ارتقای فرهنگ بشری به عهده دارد. اگر کتاب و کتابخوانی نبود، انتقال افکار و اندیشهها و تجربه-های یک نسل به نسلهای دیگر امکان پذیر نبود. اهمیت کتاب تا به آنجاست که معجزه بزرگ دین اسلام کتاب است. علی رغم توصیههای حضرت رسول - ص - ، حضرات معصومین - ص - ، رهبران مذهبی، اندیشمندان و متفکران به پاسداشت کتاب و بهره گیری از آن برای همنشین شدن با بهترین اندیشهها، متاسفانه فرهنگ کتابخوانی در کشور ما رواج عمومی نیافته است. یکی از دغدغهها و رنجهای مقام معظم رهبری بی اعتنایی مردم به فرهنگ کتابخوانی است. بیانات ایشان در باره ارزش و اهمیت کتاب و تبیین جایگاه آن در فرهنگ ایرانی و اسلامی و توصیهها و دستورالعملها و نقشهایی که کتاب میتواند در جامعه ما ایفا کند، بارها و بارها به شیوههای گوناگون بر زبان و بیان ایشان جاری شده است. سخنان ایشان در این زمینه همواره درد آمیز و گلهمندانه است. راه میان بر پیشرفت علمی، فرهنگی، سیاسی، و معیشتی مردم را در اشاعه فرهنگ کتاب-خوانی میدانند و در موقعیتهای مختلف از آن سخن میگویند. در این مقاله که با بهرهگیری از روش تحلیل محتوا سامان یافته و یافتههای خود را به شیوه تحلیلی - توصیفی ارائه داده است، بیانات مقام معظم رهبری در باره کتاب و کتابخوانی با تأکید بر نقش کتاب در ارتقای فرهنگ ایرانی و ایجاد تحول در سبک و روش زندگی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته ×است.
واژگان کلیدی: کتاب، کتابخوانی، فرهنگ، آیت االله خامنهای.
-1 مقدمه
گوینده خاموش به جز نامه نباشد بشنو سخن خوب ز گوینده خاموش - ناصر خسرو -
کتاب،مصدر ثلاثی مجرد از ماده » کتب« است که در معنای مفعولی به کار می رود؛ بنابراین معنای تحت اللفظی آن »نوشتن« است و در معنای اصطلاحی » مکتوب« یعنی نوشته شده به کار میرود. کتاب در زبانهای فارسی و عربی به نامهای دیگری نظیر نامه، ورق، مداد، مکتوب و ... نیز نامبردار است. در قرآن کریم از ریشه » کتب322 « بار در 37 صیغه مختلف استفاده شده است؛ از آن جمله 263 بار لفط کتاب، کتب و مکتوب در کلام االله مجید آمده است. به علاوه، نام خود قرآن کریم نیز با خواندن و کتاب مرتبط است و یکی از نامهای این سخن عظیم الهی » کتاباست.« این امر اهمیّت و جایگاه کتاب را در ×آیین اسلام نشان میدهد.کتاب در انتقال اندیشهها و فرهنگ از چنان نقش عطیمی بر خوردار است که میتوان آن را پیامبری زمینی دانست که با جلوه-×های گوناگون و موضوعات مختلف، توجه همه صاحبان خرد، فرهنگ و فضیلت را به خود جلب میکند. به گفته حافط:
با صد هزار جلوه برون آمدی که من با صدهزار دیده تماشا کنم تو را
و توصیف مولانا تجلیات گوناگون کتاب را در جوامع بشری به تصویر میکشد:
هر لحظه به شکلی بت عیار بر آمد دل برد و نهان شد هر دم به لباس دگر آن یار بر آمدگه پیر و جوان شد
پیامبر بزرگوار اسلام - ص - برای تثبیت اهمیت و نقش کتاب، سخنان متعددی دارند؛ از جمله میفرمایند: » داناترین مردم آن است که دانش مردم را به دانش خود بیفزاید« و از امیر المؤمنین - ع - نقل شده است که : » دانش آموزید تا سبب شرافت و رتبه شما گردد. دانشمند در شمار زندگان است، اگر چه مرده باشد؛ و نادان در شمار مردگان است، اگر چه زنده باشد. کامیابی در داشتن دانش است و ناکامی در نادانی.« سقراط میگوید: »جامعه وقتی فرزانگی و سعادت مییابد که خواندن کار روزانهاش باشد.«
علی رغم اهمیتی که در فرهنگ اسلامی و ایرانی برای کتاب در نظر گرفته شده، متاسفانه امروز، کتاب جایگاه اصلی خود را ندارد. اگر کتاب زبان داشت از ما گله میکرد که شما »با داشتن فروسی، حافظ، سعدی، مولوی، جامی، سنایی، عطار، خیام، عراقی، خاقانی، ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، فارابی، شهریار و - «... بهنام، ایوب، 1387، - 18و داشتن سابقه فرهنگی بسیار غنی و این همه دستورهای ناب قرآنی و حدیثی چرا این همه بی اعتنا به فرهنگ کتابخوانی و کتابنویسی ماندهاید؟ به راستی که امروز مهمترین وظیفه و خدمت روشنفکران و دانشمندان متعهد و دلسوز » تهیه کتابهای سالم، روان خوان،مستند، سودمند، پرورشگر، باور زا، حماسه آفرین، انسانیت گستر و اخلاق پرور است. کتابهایی که حقایق را تبلور دهند نه شعورها را تحجّر. - « حکیمی،1386، . - 27
باید ارزشهای اصیل و بی نظیر فرهنگ خود را به زنده ترین، نوینترین، نافذترین و قویترین شکل ممکن به دنیا عرضه کنیم و آن اصولی را که » دارای عظمت ابدی هستند و با ذات انسان در هم تنیدهاند، و با یکدیگر ممزوجند، با به رسمیّت شناختن همه گونه تحولگرایی، زمانشناسی و عصر پذیری - « همان،ص - 27 در قالب آثار و کتابهای ×مفید و ارزشمند به جامعه ملی و جامعه بشری عرضه کنیم.مقام معظم ریرهب با توجّه به اهمیّت کتاب و نقش آن در زندگی بشر، آن را غذای روح دانستهاند و به شکل ضمنی بیان کردهاند که گرسنگی روحی و غذای بد به روح رساندن رنج و عذابی است که به مراتب سختتر از گرسنگی جسمی است:
»کتاب یک غذاست، یک غذا و یک نوشیدنی روح است، اگر مقوی باشد، روح را تقویت میکند... بایستی مواظب باشیم که مبادا نوشیدنی مسموم، خطرناک، فاسد، گندیده و مضر، با رنگ آمیزیهای خیلی خوب دست مردم داده شود..چه طور اگر اداره بهداشت ببیند که غذای فاسدی به مردم داده میشود، با آن مقابله میکند، امّا اگر مشاهده شود که کتاب فاسدی به مردم داده می شود، با آن مقابله نکنند؟ البته من اعتقاد ندارم که بایستی هر چیزی را که به سلیقه خاصی مضر به نظر میرسد، جلویش را بگیریم؛ لیکن چیزهایی هست که واضح است برای مردم مضر است، مثل ترویج فحشا و ترویج فساد و از این قبیل، اینها را نبایستی اجازه بدهند که نشر بشود؛ اما بیشتر باید تلاش کنند تا ×کتابهای خوب تولید و پخش شود. - « کتاب هفته، شنبه، دوم دی ماه، 1385، ص. - 2به گفته حکیمی: » مردم به خوراک جسم و روح نیاز دارند.... امروز اجتماع ما گرایشی در خور به کتاب و کتبخوانی ندارد؛ یعنی به گرسنگی روحی خود به هیچ روی پی نبرده و در صدد سیر کردن آن بر نیامده است. - حکیمی،1386، - 20
-2 جایگاه کتاب در فرهنگ ایرانی - اسلامی
اسلام پرچمدار کتابخوانی است. - مقام معظم رهبری، . - 1375/7/30معجزه اسلام قرآن کریم، یعنی کتاب است و پیام اسلامبِاسْمِباآیهش رَبﱢکَاقْرَأْیفه» الﱠذِی خَلَقَ سوره علق، آیه 1 بخوان به نام پروردگارت که آفرید - آغاز میشود.آنچه امروزه در باب اهمیت کتاب مورد توجّه بشر واقع شده، از همان آغاز اسلام مورد تأکید پیامبر - ص - و پیشوایان دینی بوده است. حضرت رسول اکرم - ص - فرمودهاند: » من مات و میراثه الدفاتر و المحابر وجبت له الجنه - ارشاد القلوب، - 176؛ هر کس از جهان برود و از او نوشتهای سودمند باقی بماند، قطعاً جایگاهش در
